وب‌سایت اندیشکده آمریکایی «شورای روابط خارجی» (CFR)، در گزارشی به استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ علیه اوکراین پرداخت. در این گزارش تلاش شده است به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که ایران چه نوع پهپادی در جنگ اوکراین به روسیه ارائه می‌کند، و آیا این سلاح‌ها در شکل دادن به جنگ موثرند؟
بنا به آنچه در این گزارش آمده است، روسیه شهرها و زیرساخت‌های غیرنظامی اوکراین را با «مهمات سرگردان» یا «پرسه‌زن» ساخت ایران هدف قرار می‌دهد. ایران در شرایطی در حال ارائه مهمات هدایت‌شونده دقیق، موشک‌های کروز، و هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه است که مسکو نام «شاهد-۱۳۶» تولید ایران را به «جران-۲» (Geran-2) تغییر می‌دهد؛ که گاهی نیز در رسانه‌ها از آن با نام «کامیکازه» یا «پهپاد انتحاری» یاد می‌شود.
اگرچه فناوری «مهمات سرگردان» ده‌ها سال قدمت دارد، پس از استفاده موفقیت‌آمیز آذربایجان از این فناوری در سال ۲۰۲۰ در مناقشه قره‌باغ، توجه بین‌المللی بیشتری به آن جلب شد. این تسلیحات نام خود را از توانایی آن‌ها در «پرسه زدن» در هوا پس از استقرار، گرفته‌اند. آن‌ها می‌توانند منتظر بمانند تا زمانی که اپراتور زمینی، لحظه مناسبی را برای حمله به هدف شناسایی کند.
توانایی چنین تسلیحاتی با قدرت انتظار، انعطاف‌پذیری و شلیک دقیق‌تر در قیاس با مهمات سنتی‌تر، باعث جذابیت آن‌ها شده است. آن‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که سلاح «یک‌بار‌مصرف» باشند (در صورت تغییر شرایط، اپراتورها می‌توانند آن‌ها را در اواسط پرواز برگردانند و سپس آن‌ها را مجددا مستقر کنند). «مهمات سرگردان» معمولا محموله‌های نسبتا کوچکی‌اند و مثلا برآورد می‌شود که شاهد-۱۳۶ حدود چهل کیلوگرم وزن داشته باشد. آن‌ها همچنین می‌توانند نقش شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات را ایفا کنند.
«مهمات سرگردان» چگونه در جنگ اوکراین ظاهر شده‌اند؟
از زمان آغاز جنگ اوکراین و روسیه، هر دو طرف تعداد بسیار زیادی از این سلاح‌ها را استفاده کرده‌اند. اوکراین از «مهمات سرگردان» تولید داخل، و نیز از تسلیحات مشابه تولید ایالات متحده استفاده کرده است. روسیه نیز از «مهمات پرسه‌زن» تولید داخل خود به نام‌های «لانست» (Lancet) و «کی‌یوبی» (KUB) بهره گرفته است. با این حال، تحریم‌های غرب باعث شده است که این کشور از داشتن قطعات ضروری برای تولید این مهمات و سایر تسلیحات محروم بماند.
Iranian Army office / AFP
به نظر می‌رسد که ناتوانی روسیه در تامین مصالح مورد نیاز برای ساخت «مهمات سرگردان»، این کشور را به بهره گرفتن از سیستم‌های تولید ایران سوق داده است. تخمین‌ها در مورد تعداد پهپادهای ایرانی که روسیه به دست آورده، متفاوت است و از ۶۰۰ تا بیش از سه هزار عدد را شامل می‌شود. در حالیکه این تعداد ممکن است زیاد به نظر برسد، باید بدانیم که این مهمات اغلب به صورت گسترده و امواجی استفاده می‌شوند، بنابراین ذخایر چند هزار عددی می‌تواند در عرض چند روز یا چند هفته تمام شود.
ایران ارائه تسلیحات به روسیه را رد کرده است. این در حالی است که شواهد فزاینده‌ای خلاف ادعای جمهوری اسلامی ایران وجود دارد؛ از جمله می‌توان به تجزیه و تحلیل هواپیماهای بدون سرنشین منهدم‌شده جران-۲ اشاره کرد که با مشخصات فنی شاهد-۱۳۶ تطابق دارد.
آژانس‌های اطلاعاتی در ایالات متحده، بریتانیا و اوکراین، گزارش می‌دهند که ایران وعده داده است که موشک‌ها و سایر تسلیحات (و نیز آموزش استفاده از آن‌ها) را به روسیه ارائه کند و به این منظور، نیروهای ایرانی در کریمه حضور دارند. کرملین انکار مقام‌های ایرانی را تکرار می‌کند. با این حال، در روزهای اخیر یک مقام روسی هنگامی که تصور می‌کرد میکروفون مصاحبه‌اش خاموش است، اذعان کرد که سلاح‌های روسیه از ایران خریداری شده است.
«مهمات سرگردان» چه قابلیت‌هایی دارند؟
این مهمات دقیق سلاح‌های نسبتا ارزانی‌اند که می‌توانند اهدافی را در اعماق خاک دشمن هدف حمله قرار دهند. آن‌ها این قابلیت را دارند که مخفیانه اهدافی را زیر نظر داشته باشند و بنابراین، خطر از دست رفتن سربازان یا دارایی‌های نظامی بزرگ‌تر را کاهش می‌دهند.
در حالیکه برخی از کشورها توانسته‌اند چنین تسلیحاتی را با فناوری بالا، از منابع خارجی خریداری کنند، تحریم‌های بین‌المللی، ایران را مجبور کرده است که خودش به توسعه این فناوری اقدام کند. با این حال، هنوز پرسش‌های بی‌پاسخی درباره مشخصات و قابلیت‌های سامانه‌های ساخت ایران وجود دارد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
ایران می‌گوید که شاهد-۱۳۶ بردی بیش از ۱۸۰۰ کیلومتر دارد. این قابلیت، به نیروهای روسیه اجازه خواهد داد که در صورت استفاده احتمالی از آن‌ها، به هر نقطه در داخل خاک اوکراین حمله کنند. اما نباید از این نکته غافل شد که در قیاس با بسیاری از «مهمات پرسه‌زن» دیگر، «شاهد» بزرگ‌تر و پر سر‌و‌صداتر است و به نظر می‌رسد که از توانایی پرسه‌زدن طولانی‌مدت یا تغییر مسیر در اواسط پرواز برخوردار نیست. این موارد باعث می‌شود که نیروهای دشمن راحت‌تر بتوانند آن را سرنگون کنند.
در چنین شرایطی، اینکه آیا ارتش روسیه استفاده از چنین تسلیحاتی را برای ادامه مسیر انتخاب می‌کند یا نقص فنی آن‌ها را در نظر می‌گیرد، هنوز مشخص نیست. برخی از تحلیلگران ادعا می‌کنند که روسیه با طراحی مجدد سیستم‌ها، آن‌ها را از نظر قابلیت به‌کارگیری و عملکردشان بهینه‌سازی می‌کند.
آیا استفاده از «مهمات سرگردان» می‌تواند مسیر جنگ را تغییر دهد؟
«مهمات سرگردان» ساخت ایران تاکنون اثرات محدودی برای روسیه در میدان نبرد با اوکراین داشته است. کی‌یف تاکنون در ایجاد اختلال برای سیستم‌های هدایت و نیز سرنگونی این مهمات موفق بوده است.
روز ۱۲ اکتبر، مسئولان اطلاعاتی بریتانیا تخمین زدند که اوکراین حدود ۶۰ درصد تسلیحات «شاهد-۱۳۶» را سرنگون کرده است. همچنین، آن‌ها سپس اعلام کردند که تا ۲۰ اکتبر، میزان رهگیری به حدود ۸۶ درصد افزایش یافته است. در نتیجه، اگرچه استفاده از انبوه مهمات ارزان‌قیمت می‌تواند شیوه‌ای برای ایجاد ترس در مناطق پرجمعیت باشد، اوکراین با ابزارهایی که دارد، به آن‌ها پاسخ می‌دهد.
با همه این‌ها، مقاومت در برابر «مهمات سرگردان»، برای اوکراین بسیار هزینه‌بر است. یک تحلیل نشان می‌دهد که راه‌اندازی موج اخیر حملات پهپادی تنها ۱۸ میلیون دلار برای روسیه هزینه داشته است، در حالیکه هزینه دفاع اوکراین در برابر آن‌ها حدود ۲۸ میلیون دلار برآورد می‌شود. اگر روسیه به استفاده از این تسلیحات برای هدف قرار دادن غیرنظامیان ادامه دهد، چالش بزرگی برای اوکراین خواهد بود که می‌کوشد بین دفاع هوایی از مراکز مسکونی و خط مقدم، توازن ایجاد کند.
گفته می‌شود که ایران می‌تواند «مهمات پرسه‌زن» قوی‌تری به نام «آرش-۲» را که ادعا شده برد و قدرت زیادی دارد، نیز به روسیه عرضه کند. با این حال، با توجه به اینکه «آرش-۲» مشابهت زیادی با «شاهد-۱۳۶» دارد و اندازه آن تقریبا دو برابر «شاهد» تخمین زده می‌شود، این سلاح تهاجمی نیز احتمالا به بسیاری از آسیب‌پذیری‌های مشابه دچار خواهد بود.
