بسیاری از کسانی که اوضاع پنجشیر را مدت‌ها پیش از سقوط بررسی کرده‌اند، چند دلیل اساسی را در سقوط پنجشیر به‌دست طالبان بسیار اثرگذار می‌دانند.

یک منبع آگاه که از نزدیک شاهد رویدادهای سه سال اخیر در پنجشیر بوده است، با ایندیپندنت فارسی درباره این عوامل صحبت کرد. این منبع آگاه، نبودِ یک رهبر توانا، تقسیمات درونی پنجشیر، حضور کسانی که در حکومت کار می‌کردند و پس از سقوط نظام پیشین به پنجشیر رفته بودند و نیز نبود امکانات مالی را از دلایل سقوط پنجشیر به دست طالبان عنوان کرد.

به گفته این منبع، احمد مسعود در دهم مرداد ۱۴۰۰ از نیروهای جبهه مقاومت در پنجشیر رونمایی و اعلام کرد که این جبهه برای مبارزه با طالبان آماده شده است. احمد مسعود دو روز بعد به خانه بسم‌الله محمدی، سرپرست پیشین وزات دفاع افغانستان رفت و ضمن تشریح طرحش برای مبارزه با طالبان، از او امکانات نظامی و تجهیزات خواست. لحظاتی پس از پایان این نشست، مهاجمان انتحاری به خانه بسم‌الله محمدی حمله کردند. احمد مسعود در آن زمان درک کرد که این مبارزه بزرگ‌تر از آن است که او فکر می‌کند و تمامی بخش‌های افغانستان، ازجمله پنجشیر، به دست طالبان سقوط خواهد کرد.

 به گفته این منبع آگاه تا آن هنگام پیش‌بینی‌شده بود که بر اساس معامله‌ای که با طالبان صورت گرفته است، ۳۳ استان افغانستان به دست طالبان سقوط خواهد کرد، اما پنجشیر به‌عنوان مرکز مقاومت باقی خواهد ماند و طالبان نمی‌توانند وارد پنجشیر شوند.

این منبع آگاه نبود یک رهبر سیاسی توانا را یکی دیگر از دلایل سقوط پنجشیر می‌داند. او گفت که احمد مسعود سپتامبر ۲۰۱۹ میلادی جانشین پدرش احمدشاه مسعود، قهرمان ملی، شد و امیر جوان لقب گرفت؛ او برای رهبری مبارزان راه مسعود بسیار تلاش کرد، شماری او را برای رهبری پذیرفتند، اما شماری او را قبول نکردند و با او برای مبارزه علیه طالبان همکاری نکردند، تا جایی که حتی عبدالله عبدالله که نزدیک‌ترین شخص به احمدشاه مسعود و نماینده جمعیت اسلامی در حکومت بود، به او بی‌اعتنایی کرد. این منبع آگاه گفت هنگامی که صالح محمد ریگستانی که از هم‌سنگران احمدشاه مسعود بود و در کنار امیرجوان ایستاده بود، نزد دکتر عبدالله رفت، دکتر عبدالله به او گفت: «او برای رهبریت و مبارزه بسیار جوان است.»

این منبع آگاه گفت که بسیاری از این افراد نمی‌خواستند قدرت را به یک نسل جوان که برای مبارزه در برابر طالبان و برای دفاع از نظام ایستاده بودند، واگذار کنند و با آنان همکاری نکردند، اما خودشان هم نتوانستند رهبری کنند و برای دفاع از ارزش‌ها و نظام کاری انجام دهند.

به گفته این منبع آگاه، برخی‌ها بر این باور‌ند که رفتن احمد مسعود، رهبر جبهه مقاومت، از پنجشیر یکی از علت‌های سقوط این دره بود، در حالی که احمد مسعود هیچ گاه نمی‌خواست از پنجشیر بیرون برود. او سوم سپتامبر برای شرکت در یک نشست مهم پنجشیر را ترک کرد و قرار بود کمتر از یک شبانه‌روز دیگر بازگردد، اما طالبان همزمان با سفر او، از شش جهت به منطقه حمله کردند و روز بعد فهیم دشتی، سخنگو و عضو رهبری جبهه مقاومت ملی در پنجشیر به قتل رسید و سه روز پس از آن هم طالبان وارد پنجشیر شدند.

این منبع آگاه درباره همکاری‌ها و تلاش‌های امرالله صالح، معاون ریاست جمهوری پیشین برای کمک به جبهه مقاومت گفت با آنکه امرالله صالح تا اردیبهشت ۱۴۰۰ نمی‌خواست برای کسانی که خارج از حکومت بودند سلاح و تجهیزات فرستاده شود، اما پس از آن‌که به او اجازه ندادند مراسم سالگرد ترور احمدشاه مسعود، قهرمان ملی، را در تالار جرگه برگزار کند، به این نتیجه رسید که هیچ‌کس برای مبارزه با طالبان ایستادگی نخواهد کرد. امرالله صالح ۱۰ روز پیش از سقوط نظام پیشین به پنجشیر رفت و در مسجدی در روستای خودش برای مردم سخنرانی و اعلام کرد که طالب می‌آید و باید مردم آماده مبارزه در برابر طالبان باشند.

عبدالمنیب خیرخواه که در جنگ‌های یک ماه نخست طالبان با جبهه مقاومت، معاون نظامی جبهه مقاومت در پنجشیر بود، توطئه عالمان دینی پنجشیر، نفوذ حزب تحریک و خیانت برخی از افراد نفوذی طالبان را در سقوط پنجشیر موثر می‌داند.

خیرخواه گفت احمد مسعود ۱۰ تن از عالمان دینی را اول شهریور ۱۴۰۱ برای مذاکره با طالبان فرستاد، پیام احمد مسعود به طالبان این بود که جبهه مقاومت با طالبان مذاکره خواهد کرد، طالبان در هنگام مذاکرات آتش‌بس اعلام کنند، به پنجشیر حمله نکنند و مشکل با گفت‌وگو حل شود. او خطاب به طالبان گفت پنجشیر را به مردم واگذار کنید، اینجا هیچ خارجی حضور ندارد، جنگ نشود تا مردم آسیب نبینند، اما طالبان این موارد را نپذیرفتند.

به گفته خیرخواه، این عالمان پیام رهبری جبهه مقاومت را به طالبان نرساندند. او به گفته‌های خلیل‌الرحمان حقانی که در یک نشست گفته بود احمد مسعود با طالبان بیعت کرده است، اشاره کرد و گفت این عالمان اخبار نادرست به طالبان رساندند و مذاکرات را به‌گونه درست پیش نبردند.

این مسئول جبهه مقاومت ملی گفت پس از سقوط پنجشیر مولوی امین الحق، یکی از همین عالمان دینی به‌ سمت رئیس شورای علما و مولوی قیام‌الدین به سمت نماینده مستقیم هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان، در پنجشیر گماشته شدند، این موضوع شک‌ها را در مورد تبانی عالمان دینی با طالبان به یقین مبدل کرد.

این عضو جبهه مقاومت ملی افزود مولوی امین الحق در سپتامبر ۲۰۱۹ هنگامی که احمد مسعود به‌ جانشینی احمدشاه مسعود برگزیده شد، کمرش را بست و در حضور صدها تن از هواداران مسعود اعلام کرد راهی را که برای مبارزه با طالبان برگزیده است، راه حق است و هر کس که د‌ر این راه کشته شود «شهید» خواهد بود، اما اکنون در کنار طالبان ایستاده است، مقاومت‌گران را عصیانگر می‌داند و راه طالبان را راست می‌خواند.

خیرخواه یکی دیگر از دلایل سقوط پنجشیر را همکاری نکردن مقام‌های دولت پیشین برای مبارزه با طالبان دانست و گفت هنگامی که طالبان به سرعت به سوی مرکز پیشروی کردند، جبهه مقاومت ملی از مسئولان حکومت پیشین خواست تا برایشان امکانات فراهم کنند و در کنار نیروهای امنیتی برای دفاع از نظام بجنگند، اما آنان کمک نکردند و شماری حتی مخالف عملکرد جبهه مقاومت ملی در پنجشیر بودند. او از مخالفت شدید بسم‌الله محمدی، سرپرست وزارت دفاع ملی و عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی مصالحه ملی یاد کرد و گفت آنان نگران بودند مبادا حکومت فکر کند جبهه مقاومت علیه آن‌ها آماده می‌شود.

عبدالمبین خیرخواه که پیش از سقوط نظام پیشین از مسئولان بخش ریاست کشف و استخبارات وزارت امو‌ر داخله بود، گفت با آن‌که روز ۱۹ مرداد این وزارتخانه تعطیل شد، اما هر فرماندهی که نیاز به سلاح و مهمات داشت، برایش آماده کردیم تا برای مبارزه با طالبان آماده باشند، از همین رو به کمک یکی از مسئولان وزارت، سلاح و مهمات به پنجشیر ارسال و در ساختمان فرماندهی نظامی پنجشیر انبار کردیم، اما هنگامی که طالبان به پنجشیر حمله کردند فرمانده پلیس پنجشیر اجازه نداد مقاومت‌گران از این مهمات استفاده کنند.

خیرخواه بر این باور است که جغرافیای پنجشیر تسخیرناپذیر و محل بسیار مناسبی برای جنگ‌های چریکی است. مقاومت‌گران هنوز در بلندی‌های هندوکش در پنجشیر حضور دارند. او مبارزه علیه طالبان را مبارزه برای رسیدن به عدالت، ارزش‌ها و آزادی می‌داند و می‌گوید که مقاومت‌ در پنجشیر، اندراب، خوست، نهرین، تخار، بدخشان و دیگر بخش‌های افغانستان علیه طالبان ادامه دارد.

او گفت جبهه مقاومت سندهایی در دست دارد که نشان می‌دهد تمامی گروه‌های تروریستی مانند انصارالله تاجیکستان، اویغور‌های چین، تحریک طالبان پاکستان، داعش و القاعده در خاک افغانستان پایگاه دارند. او افزود این سندها نشان می‌دهند که طالبان افراد داعش را در مراکز نظامی‌شان آموزش می‌دهند و جامعه جهانی به‌زودی شاهد ظلم و جنایت‌های این گروه‌های تروریستی علیه کشورهای منطقه و جهان خواهد بود.