جشنواره ونیز در حالی در دوره پیش رو، چهار فیلم ایرانی را به نمایش می‌گذارد که حضور سینماگران ایرانی در آن بیش از شش دهه قدمت دارد. ولی امسال ماجرا تفاوت‌های اساسی دارد و فقط یک مسئله حرفه‌ای یا فرهنگی نیست.

بعد از حاشیه‌های تمام‌ نشدنی نمایش دو فیلم «برادران لیلا» و «عنکبوت مقدس» در دوره اخیر جشنواره کن، حالا قدیمی‌ترین فستیوال سینمایی جهان می‌تواند حوادث جدیدی رقم بزند که جنبه‌های سیاسی و اجتماعی دارد.

همه نگاه‌ها به حضور فیلم جدید جعفر پناهی در بخش مسابقه جشنواره ونیز معطوف است. فیلمسازی که از ۲۰ تیرماه و بعد از مراجعه به دادسرای اوین برای پیگیری دستگیری محمد رسول‌اف و مصطفی آل احمد، دو کارگردان ایرانی، خودش هم بازداشت شد و به گفته سخنگوی قوه قضاییه برای تحمل شش سال زندان که اواخر دهه ۱۳۸۰ به آن محکوم شده بود، به زندان منتقل شد.

«خرس نیست»، ساخته جدید پناهی در بخش مسابقه اصلی هفتاد و نهمین دوره جشنواره ونیز با آثار فیلمسازان سرشناس سینمای جهان مانند الخاندرو گونزالز ایناریتو، اندرو دامینیک، نوا بامباک، دارن آرنوفسکی، مارتین مک‌دانا و تاد فیلد برای دریافت شیر طلایی رقابت خواهد کرد. این فیلمساز ایرانی سابقه دریافت این برترین جایزه ونیز را با فیلم «دایره» در سال ۲۰۰۰ دارد.

جشنواره ونیز زیر سایه زندانی شدن جعفر پناهی

ولی به نظر می‌رسد امسال ماجرا متفاوت است. رقابت جشنواره ونیز قطعا تحت تاثیر زندانی شدن جعفر پناهی خواهد بود. این اتفاق کم‌سابقه‌ای است که اثر یک فیلمساز زمانی در یکی از معتبرترین رویدادهای سینمایی دنیا به نمایش درآید که خودش در زندان یک حکومت اقتدارگرا است.

به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود «خرس نیست» امسال بخت زیادی برای دریافت یکی از جوایز مهم داشته باشد.

مسئولان سینمایی دولت ابراهیم رئیسی هم می‌دانند که بخت جعفر پناهی برای دریافت جایزه از باسابقه‌ترین جشنواره سینمایی دنیا زیاد است و پیشاپیش سعی کرده‌اند «خرس نیست» را تخطئه کنند.

روح‌الله سهرابی، مدیرکل دفتر نظارت بر نمایش فیلم سازمان سینمایی، درباره انتخاب این فیلم در جشنواره ونیز گفت پروانه ساخت ندارد و «از شواهد پیداست بیشتر نمایش یک سیاسی بازی است تا حضور یک فیلم سینمایی.»

کلیدواژه «سیاسی بازی» همان چیزی است که مافوق او، محمد خزاعی، رئیس سازمان سینمایی وزارت ارشاد اخیرا درباره مشارکت سینماگران ایرانی در طرح مطالبات مردمی به کار برد، به‌ويژه چهره‌هایی که بیانیه محکومیت سرکوب مردم آبادان موسوم به «تفنگت را زمین بگذار» و درخواست آزادی محمد رسول‌اف و مصطفی آل احمد را امضا کرده بودند.

مدیران فرهنگی این دولت که تیغ سانسور را به ‌شدت تیز کرده‌اند، نگران همراهی هنرمندان با مردم در وضعیت پرتلاطم ایران‌اند.

تقریبا تمامی جشنواره‌های مهم دنیا بازداشت این دو سینماگر را محکوم کردند. بعد از آن که پناهی هم زندانی شد، میزان محکومیت این اقدام امنیتی در سطح بین‌المللی افزایش یافت.

آلبرتو باربرا، دبیر جشنواره ونیز در همان ابتدای نشست خبری اعلام اسامی فیلم‌های این دوره، از پناهی، رسول‌اف و آل احمد یاد کرد و خواستار آزادی آن‌ها شد.

روز ششم مرداد هم ۸۱ سینماگر و چهره فرهنگی فرانسه با انتشار بیانیه‌ای به‌ شدت از حکومت ایران انتقاد کردند و خواستند این سه فیلمساز به سرعت آزاد شوند. امضای فیلمسازان سرشناسی مانند کوستا گاوراس، ژان‌پیر و لوک داردَن، کریستین مونگیو، ژاک اودیار، میشل آزاناویسیوس پای این بیانیه دیده می‌شود.

با نزدیک شدن به زمان برگزاری جشنواره ونیز می‌توان حدس زد میزان این اعتراض‌ها بیشتر خواهد شد و جمهوری اسلامی در فضای فرهنگی و هنری دنیا هم بابت این برخورد امنیتی با سه سینماگر مستقل محکوم شود.

چالش حضور بین‌المللی فیلم‌های ایرانی برای مدیران دولتی

اقبال دوباره جشنواره‌های مهم سینمایی اروپا به آثار فیلمسازان ایرانی حالا به کابوس مسئولان سینمایی دولت تبدیل شده است. مدیران این رویدادها دیگر فقط آثار معرفی شده از مسیر رسمی مورد علاقه جمهوری اسلامی مانند بنیاد سینمایی فارابی را بررسی نمی‌کنند.

سینمای زیرزمینی ایران و فیلم‌های کارگردانان ایرانی در تبعید، حالا به بخش مسابقه اصلی جشنواره‌های مهمی مانند کن و ونیز راه می‌یابد و به این بهانه شرایط سیاسی و اجتماعی ایران و شیوه برخورد حکومت با مردم، هم‌زمان با فشارهای بین‌المللی به دلیل برنامه هسته‌ای و موشکی و تحرکات منطقه‌ای، از زاویه‌ای جدید‌ در افکار عمومی دنیا مطرح می‌شود.

اما مدیران وزارت ارشاد فقط از طرف فیلم‌های زیرزمینی و آثار کارگردانان ایرانی مقیم خارج در رنج نیستند. حتی فیلم‌هایی که با مجوز ساخت این وزارتخانه به تولید رسیده‌اند، برای آن‌ها دردسرساز شده است.

«برادران لیلا» بدون دریافت مجوز نمایش به جشنواره کن رفت و این اقدام چنان باعث عصبانیت آن‌ها شد که شخص وزیر ارشاد دستور «تنبیه» سازندگان فیلم را صادر کرد. به همین دلیل سازمان سینمایی فیلم را توقیف کرد و نوید محمدزاده که همسرش را روی فرش قرمز جشنواره کن مقابل دوربین‌ها بوسیده بود، ممنوع‌الکار شد.

به فاصله کوتاهی، فیلم «شب، داخلی، دیوار» ساخته وحید جلیلوند در حال طی کردن همان مسیری است که فیلم سعید روستایی رفت.

سومین اثر سینمایی جلیلوند به بخش مسابقه رسمی جشنواره ونیز راه یافته است تا امسال دو کارگردان ایرانی در این رقابت حاضر باشند، اما مدیرکل دفتر نظارت بر نمایش فیلم سازمان سینمایی، اعلام کرد نسخه نهایی «شب، داخلی، دیوار» به سازمان سینمایی ارائه نشده و بدون هماهنگی برای جشنواره ونیز ارسال شده است.

او تاکید کرد که این کار «تخلف» است و در ادامه هشدار داد «تبعات و خسارت‌های عدم تمکین به قوانین موجود» بیشتر از دستاوردهای احتمالی حضور در جشنواره‌های خارجی است.

این مقام سازمان سینمایی در واقع تهدید کرد که فیلم جدید وحید جلیلوند اگر قبل از نمایش در ونیز مجوز نمایش نگیرد، به سرنوشت «برادران لیلا» دچار می‌شود و به محاق توقیف خواهد رفت.

دو فیلم قبلی جلیلوند یعنی «چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت» و «بدون تاریخ، بدون امضا» در بخش افق‌های جشنواره ونیز به نمایش درآمدند و هر دو جوایزی به دست آوردند. او با حضور با عنوان مجری و بازیگر در سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی شهرت یافت و ساخت چندین مستند را هم در کارنامه دارد.

در حالی که به نظر می‌رسید او ازنظر حکومت یکی از افراد داخل دایره «خودی‌ها» است، حضور بدون مجوز فیلم سومش در جشنواره ونیز باعث غافلگیری وزارت ارشاد شده است.

آلبرتو باربرا در نشست معرفی فیلم‌های دوره هفتاد و نهم جشنواره ونیز گفت که «شب، داخلی، دیوار» شرایط سیاسی و اجتماعی امروز ایران را به شکل استعاری تصویر کرده است.

این دقیقا همان چیزی است که طرفداران حکومت به آن حساسیت دارند و به پیروی از دیدگاه‌های رهبر جمهوری اسلامی به این رویکرد لقب «سیاه‌نمایی» می‌دهند.

جدال طرفداران و مخالفان سانسور

طی دو دهه اخیر که پیشرفت فناوری دیجیتال، فیلمسازی را آسان‌تر کرد، ‌فیلم‌های مستقل زیادی توانستند بدون نظارت دولت به رویدادهای سینمایی خارج از ایران راه یابند. 

مدیران سینمایی دولت سیزدهم هم‌زمان با افزایش محدودیت‌ها برای صدور مجوز ساخت و نمایش آثار سینمایی در داخل ایران تلاش می‌کنند الزام دریافت مجوز برای حضورهای بین‌المللی این فیلم‌ها را به شکل سختگیرانه‌تری اجرا کنند، اما در همان ماه‌های ابتدایی مدیریتشان، استقبال دو جشنواره مهم دنیا از فیلم‌های ایران نشان می‌دهد اقتدار آن‌ها پوشالی است.

البته سازمان سینمایی می‌گوید دو فیلم «جنگ جهانی سوم» ساخته هومن سیدی و «بی ‌رویا» به کارگردانی آرین وزیردفتری که به بخش رقابتی افق‌های جشنواره ونیز راه یافته‌اند، مشکلی برای نمایش خارجی ندارند چون مسیر مورد نظر سازمان سینمایی را طی کرده‌اند، اما حضور هم‌زمان فیلم‌های جعفر پناهی و وحید جلیلوند در ونیز به همان روندی شباهت دارد که با حضور «برادران لیلا» و «عنکبوت مقدس» در دوره اخیر جشنواره کن رقم خورد.

در حالی که سینماگران ایرانی دارند با سانسور گسترش یافته برای اکران داخلی و حضورهای بین‌المللی آثارشان دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بخشی از تندروها حتی پا را فراتر گذاشته‌اند و خواستار برخورد شدیدتر دولت با فیلمسازان شده‌اند.

سایت سینماپرس که صاحب امتیازش تشکلی به نام «جامعه اسلامی هنرمندان» است، در واکنش به حضور چهار فیلم ایرانی در جشنواره ونیز به‌ شدت از «انفعال» سازمان سینمایی انتقاد کرده است.

این رسانه از یک‌سو خواستار «اعلام جرم» دادستانی علیه صاحبان فیلم‌هایی شده است که بدون مجوز نمایش به برگزارکنندگان جشنواره ونیز ارائه شده‌اند و از سوی دیگر به صراحت خواسته است عوامل این فیلم‌ها ممنوع‌الخروج شوند تا امکان حضور در این رویداد سینمایی را نداشته باشند.

سینماپرس پیش از این هم اتهام‌های دور از ذهنی به سینماگران منتقد زده بود و وقتی بیانیه «تفنگت را زمین بگذار» منتشر شد، ادعا کرد محتوای آن درخواست از نیروهای مسلح برای ترک خدمت است و می‌تواند «محاربه» تلقی شود.

برخی از حامیان بانفوذ دولت ابراهیم رئیسی چنین تفکرات افراطی دارند و به همین دلیل به وزارت ارشاد فشار می‌آورند که از همه ابزارها برای ساکت کردن هر نوع صدای متفاوت از جریان رسمی استفاده کند.

سینماگران مستقل ایرانی حالا نه تنها در جدالی نابرابر علیه سانسور با دولت و حتی دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی مواجه‌اند که متحجرانه‌ترین افکار گروه‌ها و اشخاص تندرو هم علیه آن‌ها به کار افتاده است.