اوایل این ماه [آوریل] هبت‌الله آخندزاده، رهبر ارشد طالبان، کشت خشخاش و تولید، توزیع و مصرف سایر مواد مخدر را رسما ممنوع اعلام کرد و هشدار داد: «اگر کسی این حکم را نقض کند، محصول او فورا نابود خواهد شد و با متخلف طبق قانون شرع برخورد خواهد شد.» این اقدام از نظر بسیاری تلاش برای بازسازی وجهه رو به افول طالبان در جهان، به رسمیت شناخته شدن در عرصه بین‌المللی و کاهش تحریم‌ها است.

در مورد تمایل و توانایی طالبان در اجرای این ممنوعیت جدید پرسش‌هایی مطرح است. اگر از تاریخ کمک بگیریم، باید حرف آن‌ها را قبول کنیم؛ زیرا آخرین باری که طالبان مواد مخدر غیرقانونی را در سال ۲۰۰۰ ممنوع کرد، کشت خشخاش طی یک سال، بیش از ۹۰ درصد کاهش یافت.

ممنوعیت اخیر طالبان احتمالا پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی خواهد داشت. مثلا در مورد اثر اقتصادی آن بر کشاورزان خشخاش در افغانستان و زنجیره عرضه غیرقانونی گسترده آن نگرانی‌هایی وجود دارد. بر اساس گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرائم سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۲۱ از اقتصاد هرویین افغانستان حدود ۱.۸ تا ۲.۷ میلیارد دلار حاصل شد که برای چنین کشور فقیری رقم قابل‌توجهی است.

احتمالا برخی از کشاورزان علی‌رغم ممنوعیت طالبان، به کشت این گیاه ادامه می‌دهند -تریاک یکی از تنها منابع درآمد قابل‌اعتماد در کشوری است که دهه‌ها جنگ آن را ویران کرده است- و برخی دیگر احتمالا به امید افزایش قیمت به انبار کردن تریاک اقدام خواهند کرد. البته این صنعت چنان در اقتصاد ملی ریشه دوانده است که در مقطعی به ۳۲ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور می‌رسید؛ رقمی که طالبان دشوار بتواند با از دست دادن آن کنار بیاید.

فروپاشی تجارت هرویین افغانستان جدا از تاثیر مخرب احتمالی داخلی، ممکن است عصر جدیدی از قاچاق مواد مخدر در اروپا و بریتانیا آغاز کند؛ جایی که بیشتر هرویین افغانستان مصرف می‌شود. تا امروز، کشورهای اروپایی تا حد زیادی از لطمات ناشی از گسترش فنتانیل و سایر مواد مخدر مصنوعی در ایالات متحده در امان مانده‌اند. بر اساس گزارش مرکز نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد به مواد مخدر اروپا، بریتانیا و اروپا در چند سال گذشته به طور میانگین چندصد مورد مرگ ناشی از مصرف بیش از حد فنتانیل داشته‌اند که رقم ناچیزی نیست، اما با آمار سالانه ده‌ها هزار نفری چنین مرگ‌هایی در ایالات متحده خیلی متفاوت است.

هیچ‌کس دقیقا نمی‌داند چرا فنتانیل نتوانسته است در اروپا و بریتانیا ریشه بدواند. برخی می‌گویند فراوانی عرضه هرویین با خلوص بالا از افغانستان سبب شده است نیاز به رفع کمبود آن با مواد افیونی مصنوعی قوی کاهش یابد. برخی هم به استفاده محافظه‌کارانه‌تر اروپا و بریتانیا از داروهای مسکن با نسخه اشاره کرده‌اند. دلیل‌ آن هرچه باشد، غیرقانونی شدن تولید هرویین در افغانستان ممکن است سرازیر شدن مواد افیونی مصنوعی به اروپا و بریتانیا را که مقام‌ها مدت‌ها از آن بیم داشتند، در پی داشته باشد.

هیچ تضمینی نیست که فنتانیل در اروپا و بریتانیا نیز مانند ایالات متحده در تجارت مواد مخدر دست ‌بالا را پیدا کند. بازارهای منطقه‌ای مواد مخدر از هم به‌شدت منفک‌اند و روند جدید یک ناحیه همیشه در ناحیه دیگر رواج پیدا نمی‌کند. مثلا آن‌طور که کراک در دهه ۱۹۸۰ در ایالات متحده فراگیر شد، در اروپا رواج پیدا نکرد و متامفتامین هم آن‌طور که اروپا انتظارش را داشت، مشاهده نشد.

همچنین ممکن است خلا ناشی از کاهش تولید هرویین در افغانستان را سازمان‌های قاچاق مواد مخدر سایر کشورهای تولیدکننده هرویین نظیر کلمبیا، مکزیک و میانمار پر کنند. شاید هم مقام‌های کشورهای اروپایی و بریتانیا موفق شوند برای جلوگیری از شیوع مصرف فنتانیل در این منطقه راهی بیابند.

قطعا همه این‌ها ممکن است اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد فنتانیل (سهولت تولید، سهولت پنهان‌سازی و ارزان‌تر و قوی‌تر بودن آن نسبت به مواد مخدر سنتی)  آن را برای ایجاد اختلال در بازار هرویین در اروپا و بریتانیا مناسب می‌کند و حالا این امکان فراهم شده است.

مشکل بتوان در این مرحله، آینده این موضوع را پیش‌بینی کرد اما با در نظر گرفتن اینکه فنتانیل تا چه حد می‌تواند مخرب باشد، مقام‌های اروپا و بریتانیا باید همین حالا برای ردیابی فنتانیل در بازار عرضه مواد مخدر و اتخاذ گام‌های پیشگیرانه اقدام کنند. این اقدام‌ها عبارت‌اند از بررسی و آزمایش فاضلاب شهری، تقویت سامانه‌های ردیابی زودهنگام، بهبود کیفیت سم‌شناسی پزشکی قانونی و طیفی از اقدام‌های آموزشی و پیشگیرانه، تقویتی، آسیب‌زدایی و درمانی. البته باید با همتایان آمریکایی خود نیز صحبت کنند؛ کسانی که متاسفانه در رویارویی با مواد مخدر مصنوعی تجربه زیادی دارند و درس‌های تلخی گرفته‌اند که می‌توانند آن‌ها را به اشتراک بگذارند.

*جیم کراتی معاون رئیس سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده است. او هم‌اکنون معاون رئیس شرکت مشاوره راهبردی گروه کوهن است که دفتر اصلی آن در واشنگتن دی‌سی است.