قربانیان جنگ و خشونت تنها به افرادی که کشته یا زخمی می‌شوند و تصاویرشان در رسانه‌ها نشان داده می‌شود، محدود نیست، بلکه علاوه بر آن‌ها قربانیان دیگری نیز هستند که رسانه‌ها معمولا کمتر به آن‌ها می‌پردازند و به همین دلیل ناشناخته و گمنام می‌مانند؛ آنان افرادی‌‌اند که در اثر جنگ‌‌ها به شکل مستقیم یا غیرمستقیم آسیب می‌بینند و به بیماری‌ها و ناراحتی‌های روانی و آشفتگی‌های روحی دچار می‌شوند؛ جنگ‌ها و خشونت‌های چندین ساله‌ای ‌که در برخی از کشورهای عربی مانند عراق، لبنان، فلسطین لیبی، یمن و سوریه در اثر انقلاب‌های موسوم به «بهار عربی» در سال ۲۰۱۰ یا عوامل دیگری رخ داد و آسیب‌هایی بزرگ و ماندگار بر سلامت روان مردم این کشورها به جا گذاشت.

از سوی دیگر، همه‌گیری کرونا و اعمال قرنطینه در بسیاری از کشورها نیز به بهداشت روانی در جهان، از جمله در کشورهای عربی، بسیار ضربه زد. البته پس از گذشت دو سال که انواع مختلف واکسن کرونا به بازار آمد و درهای مدارس، دفاتر و شرکت‌ها باز و قرنطینه و فاصله‌گذاری اجتماعی برداشته شد و زندگی ظاهرا روند عادی خود را از سر گرفت، گزارش‌ها بیانگر این بود که به‌رغم دستاوردهای خوبی که علم در بخش درمان جسمی بیماران کرونا داشت، در مداوای بیماری‌های روحی ناشی از کرونا پیروزی چندانی نداشته است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که حدود ۷۹۲ میلیون نفر از مردم جهان یعنی ۱۱ درصد از کل جمعیت جهان، در اثر کرونا به‌ نوعی آشفتگی‌ روحی به ویژه افسردگی و اضطراب مبتلا شدند. بر اساس همه‌پرسی‌های انجام شده، تعداد زیادی از این بیماران به کشورهای عربی تعلق دارند؛ چنان‌چه نزدیک به ۳۰ درصد از مردم این کشورها دچار افسردگی‌اند. گذشته از آن، بر اساس ارزیابی‌های تازه، پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰، میزان افراد مبتلا به زوال عقل در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تا ۴۰۰ درصد افزایش یابد.

این در حالی است که در هیچ یک از کشورهای جهان، حتی کشورهای ثروتمند و دارای نظام‌های بهداشتی پیشرفته، به بهداشت روانی اهمیت چندانی داده نمی‌شود و دولت‌ها به آموزش و درمان بیماران روانی و تخصیص بودجه کافی در این بخش کمتر توجه می‌کنند. البته عوامل متعددی در این نقیصه تاثیرگذارند؛ یک عامل این است که دولت‌ها پرداختن به بهداشت روان را در مقایسه با بهداشت جسمی، نوعی رفاه غیرضروری می‌دانند. عامل دوم این است که بسیاری از مردم جهان بیماری روانی را نوعی عیب و ننگ تلقی می‌کنند و از مراجعه به مراکز بهداشتی و بیمارستان‌ها سر باز می‌زنند. این عوامل البته در جهان عرب که با جنگ‌ و خشونت‌ و مشکلات اقتصادی درگیر است، نسبت به سایر کشورها شدید‌تر و ریشه‌دارتر است.

مردمانی که در مناطق جنگ‌‌زده و بحرانی خاورمیانه زندگی ‌می‌کنند یا به ترک خانه‌های خود مجبور می‌شوند، از همه بیشتر رنج بیماری‌های روانی و مشکلات ناشی از آن‌ را تحمل می‌کنند؛ در حالی‌ که از هرگونه حمایت بهداشت روان محروم‌اند. از جمله رویدادهای مهمی که در این مناطق رخ داد و آسیب سخت روانی به شهروندان وارد کرد، انفجار بندرگاه بیروت در سال ۲۰۲۰ و حوادث خونین میدان رابعه قاهره در سال ۲۰۱۳ بود. خلاصه بحران‌های انسانی سهمگین، جنگ‌ها و ناآرامی‌های خونینی که چندین دهه در خاورمیانه و شمال آفریقا رخ داد، چندین نسل از مردم این مناطق را به آسیب‌ها و مشکلات روحی با درجات مختلف دچار کرد که باید به آن جدا توجه شود.

این در حالی است که تحقیق و پژوهش درباره وضعیت بهداشت روانی در کشورهای عربی، حتی در کشورهای حاشیه خلیج فارس که هم ثروتمندند و هم نظام بهداشتی و درمانی بهتری دارند، بسیار اندک است. وزارتخانه‌های بهداشت در جهان عرب، کمترین خدمات را در این بخش عرضه می‌کنند و مشکلات ناشی از این کمبود گریبان نسل‌های امروز و آینده را خواهد گرفت.

البته اگر به گذشته نگاه کنیم، می‌بینیم در منطقه خاورمیانه تاریخ شکوهمندی درباره بهداشت و درمان بیماری‌های روانی وجود دارد؛ چنانچه نخستین بیمارستان‌های روانی جهان در بغداد، قاهره و دمشق تاسیس شدند. اما از شانس بد، کشمکش‌ها و منازعات به ارث مانده از استعمار قرن گذشته، در کنار برخی از باورهای فرهنگی، از پیشرفت علوم از جمله علوم پزشکی و روانشناسی و بهداشت و درمان روانی در این منطقه جلوگیری کرد. از این رو امروز کشورهای اندکی در منطقه در بخش بهداشت و درمان روانی هزینه می‌کنند. همچنین شمار کارمندان این بخش بسیار اندک است. گذشته از آن، آگاهی‌دهی درباره نشانه‌ها و عوارض بیمارهای روانی و عوامل فیزیولوژی و زیست‌محیطی که به این بیمارها منجر می‌شود، نیز کمتر صورت می‌گیرد. حتی پزشکان اورژانس هم در بخش بهداشت روان آموزش‌ کافی نمی‌بینند و به همین دلیل نمی‌توانند بیماران خود را به‌ شکلی که لازم است راهنمایی‌ کنند.

افزون بر آن، مردم در کشورهای عربی اعتراف به ناراحتی‌های روانی را ننگ تلقی می‌کنند و باعث شرمندگی می‌دانند؛ از این رو بیماران روانی از مراجعه به پزشک و مداوا امتناع می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که اطلاع‌رسانی در مورد بیماری‌های روانی در کشورهای عربی، حتی در میان گروه‌هایی که در بخش مراقبت بهداشتی کار می‌کنند، محدود است.

البته برخی از کشورها خدماتی را در بخش اطلاع‌رسانی و مراقبت روانی در مدارس انجام می‌دهند و شماری از سازمان‌های حاضر در منطقه نیز برنامه‌هایی در این راستا اجرا می‌کنند، اما این‌ها نمی‌توانند نیازهای موجود را برآورده کنند. زیرا اکثر این برنامه‌ها بلندمدت‌اند و کسانی‌ که به مراقبت‌های روانی نیاز دارند، نمی‌توانند سال‌ها یا دهه‌ها انتظار بکشند. از این جهت لازم است روی راه‌حل‌های فوری تمرکز شود و برای درمان بیماران روانی، قربانیان فراموش‌شده جنگ‌ها و خشونت‌های خاورمیانه، اقدام فوری صورت بگیرد.