درست پانصد سال پس از نابودی تمدن «آزتک» به دست اشغالگران اسپانیایی، بار دیگر شالوده‌های فرهنگی از‌دست‌رفته این قوم از سوی یک کارشناس مردم‌شناسی بریتانیایی کشف شده است.

در سال ۱۵۲۱، ارتش اسپانیا سه کتابخانه معظم جهان را در«تنوچتیتلان»، پایتخت آزتک‌ها، و دو شهر دیگر، «تِتزکوُکوُ» و ««تلاکوپان»، نابود کرد. 

به نظر می‌رسد که از هزاران کتاب آزتک در زمینه‌های فن سخنوری، طب، نجوم، قانون، شعر و تاریخ، تنها یک یا دو اثر برجای مانده باشد.

تخریب و نابودی دستاوردهای معنوی و ادبی آزتک‌ها به دست اسپانیایی‌ها چنان فراگیر و قاطع بود که بخش اعظم جهان آکادمیک مدرن متقاعد شده بود که چنین دستاوردهایی از ابتدا وجود نداشته است.

عامل اصلی این تصور آن بود که تصاویر هیروگلیف آزتک‌ها نمایانگر یک سیستم نگارش نبوده است، و در نتیجه آزتک‌ها نمی‌توانسته‌اند دارای یک سنت ادبی پیچیده بوده باشند. 

اکنون اما پژوهش‌های گوردون ویتیکِر، کارشناس علم مردم‌شناسی، نخستین بار کشف کرده است که سیستم نگارش هیروگلیف آزتک‌ها یکی از پیشرفته‌ترین اختراعات نگارشی بشریت بوده است.

پرفسور ویتیکر پس از حدود ۲۰ سال تحقیقات دقیق، کشف کرده است که سیستم نگارش آزتک‌ها، همانند هیروگلیف مصری‌های باستان، تنها با استفاده از تعداد محدودی کلمه و مقطع کلمه (سیلابی) می‌توانسته طیف قابل توجهی از صدای هر بخش کلمه را در زبان آن‌ها (ناهواتِل) در خود جای دهد. این انعطاف‌پذیری، به هزاران کلمه اغلب مرکب (بیش از یک سیلابی یا مقطع کلمه) امکان می‌داده است که در شکل مکتوب، صدای اصوات را به خواننده منتقل کند. سیستم نگارش آزتک‌ها نه تنها نمایانگر اشیا یا رفتارها، بلکه حامل سخنان در گفت‌وگوها نیز بوده است و به نویسندگان آزتک امکان می‌داده است که در عمل از ده‌ها هزار کلمه در نگارش خود استفاده کنند.

نتیجه پژوهش پرفسور ویتیکر که قرار است در هفته جاری در لندن منتشر شود، آغاز روندی است که نشان می‌دهد سیستم نگارش آزتک‌ها احتمالا پیشرفته‌ترین در نوع خود در آمریکای لاتین بوده است. در واقع، او نتیجه‌گیری می‌کند که از منظر سازماندهی، درک و پیچیدگی، سبک نگارش آزتک قابل مقایسه با زبان ژاپنی عهد عتیق است که دارای یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های نگارش بوده است.

پیش از پژوهش‌های پرفسور ویتیکر، در مجموع، سیستم نگارش آزتک‌ها بی‌اهمیت و حقیر تلقی می‌شد.

پنج پژوهش سیستم نگارش تاریخی جهان در ۳۲ سال گذشته، در عمل وجود خط آزتک‌ها را نادیده گفته بوده است. در تحقیقات دو هزار صفحه‌ای که در این مورد انجام شده بود، تنها سه صفحه به سیستم نگارش آزتک اختصاص داده شد.

کشفیات جدید در مورد پیچیدگی سیستم نگارش آزتک‌ها به معنای آن است که تاریخ‌دانان باید ماهیت و میزان دستاوردهای معنوی و فرهنگی این قوم را که تاکنون دست‌کم گرفته شده بود، بار دیگر ارزیابی کنند.

این کشف به روشنی نشان می‌دهد که روایات قرن ۱۶ از وجود کتاب‌های وزین شعر، تاریخ، قانون و سخنوری آزتک حکایت داشت و در ۵۰۰ سال گذشته نادیده گرفته شده بود، صحت داشته است. 

به گفته پرفسور ویتیکر، به نظر می‌رسد که دستاوردهای ادبی آزتک‌ها با نمونه‌های مشابه آن در مصر باستان، هند، یونان، و روم، برابر بوده است.

او در تحقیقاتش که به‌زودی در کتابی تحت عنوان «رمزگشایی هیروگلیف آزتک» منتشر خواهد شد، می‌گوید: «عمدتا به دلیل نابودی گسترده، این دستاوردها از خاطره جهان پاک شده است. اما بی‌تردید اکراه نهادینه روشنفکران غربی در ارزیابی ادبیات آزتک به عنوان ادبیاتی برابر با دستاوردهای جهان باستان، نیز در دست‌کم گرفتن پیچیدگی و پیشرفته بودن آن نقش داشته است.»

او می‌افزاید: «متاسفانه، بسیاری از محققان در طول قرون سیستم نگارش آزتک‌ها را رد کرده‌اند، زیرا برای اروپایی‌ها  در حکم تصویرگرایی بوده است. واقعیت این نیست، اما بسیاری از کارشناسان تاریخ هنر و زبان‌شناسان به اشتباه آن را این گونه ارزیابی کرده‌اند.»  

داستان نابودی دستاوردهای معنوی آزتک‌ها یکی از پریشان کننده‌ترین فصل‌های تاریخ بشر است.

در سال ۱۵۱۹، یک ارتش کوچک اسپانیایی به فرماندهی یکی از اشراف این کشور به نام هرنان کورتِز، به مکزیک حمله کرد و آن را به تصرف امپراتوری اسپانیا درآورد. او به سرعت با نخبگان غیر‌آزتک که با برتری آن‌ها دشمنی داشتند، ائتلاف کرد و درسال ۱۵۲۱ ارتش اسپانیا با همکاری متحدان محلی‌شان شهرهای معظم آزتک، از جمله پایتخت آن، «تنوچتیتلان» (به معنی گلابی خاردار روی صخره) را به‌کلی نابود کرد. همراه با آن، تمام کتابخانه‌های آزتک نیز کاملا تخریب شد. 

سپس مکزیک به صورت جزئی از امپراتوری اسپانیا درآمد و دین مسیحیت با بی‌رحمی هرچه تمام‌تر بر مردم تحمیل شد. کلیه کتاب‌های آزتک، به‌ویژه کتاب‌های مذهبی آن‌ها، علنا سوزانده و نابود شد. کسانی که کتاب‌ها را مخفی می‌کردند، با خطر بازداشت مواجه بودند و به اتهام جادوگری به‌دست هیئت تحقیق دینی (اَنکیزاسیون) زنده زنده سوزانده می‌شدند.

نوشته‌های آزتک تنها سیستم نگارش در آمریکای لاتین پیش از کشف آمریکای جنوبی از سوی کریستف کلمب نبود، اما پژوهش‌های اخیر، برای نخستین بار نشان می‌‌دهد که خط آزتک احتمالا از بسیاری جهات منعطف‌ترین، پیچیده‌ترین، و فراگیرترین سیستم‌های نگارش در آن منطقه بوده است. 

خط آزتک یکی از رشته سیستم‌های نگارش تمدن‌های مختلف در منطقه مکزیک در ادوار مختلف بوده است. برخی شواهد غیرمستقیم حاکی از آن است که احتمالا قوم «اُملِکس» که در جنوب شرقی مکزیک می‌زیسته‌، حدود ۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح از نوعی نگارش ابتدایی استفاده می‌کرده‌ است، اما در عمل هیچ شاهدی بر وجود چنین خطی وجود ندارد.   

قدیمی‌ترین شواهدی که از وجود یک سیستم نگارش در آمریکای باستان خبر می‌دهد، به دست قوم دیگری به نام «زاپوتِکس» (در جنوب مرکزی مکزیک) اختراع شده بوده است و میان قرون ۴۰۰ پیش از میلاد مسیح تا ۸۰۰ پس از میلاد استفاده می‌شده است.

دومین نظام نگارش کهن، اختراع قوم «مایا» در گواتمالا و جنوب شرقی مکزیک بود و به مدت دو هزار سال (از ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا قرن ۱۶ پس از میلاد) مورد استفاده آن‌ها بود.

سیستم نگارش دیگری که پژوهشگران مدرن آن را «ایسمی» (یا اپیلومک) می‌خوانند، در حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در جنوب مکزیک اختراع شد و استفاده از آن حدود ۹ قرن ادامه یافت. 

سپس، حدود ۳۰۰ سال پس از میلاد، یک تمدن درخشان دیگر در مرکز مکزیک در اطراف شهر باستانی «تئوتیئواکان» (به معنی جایی که فرد خدا می‌شود) سیستم نگارش کاملا نوینی پایه‌گذاری کرد. آن نظام نگارش تا هنگام از میان رفتن آن تمدن در حدود ۳۵۰ سال بعد، مورد استفاده بود.

اما نوعی از خط «تئوتیئواکان» در مکزیک مرکزی در استفاده باقی ماند و (میان حدودا ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پس از میلاد مسح) به دست قوم دیگری در آن ناحیه به نام «توُلتِکس» توسعه یافت. 

و سرانجام، سیستم نگارشی که از قوم «تئوتیئواکان» سرچشمه گرفته بود، توسط آزتک‌ها که در اوایل قرون پانزدهم تا حمله و تصرف اسپانیایی‌ها در سال‌های ۱۵۱۹ و ۱۵۲۱ و غلبه بر سراسر مکزیک، پیشرفت و توسعه داده شد. 

هرچند به نظر می‌رسد تنها یک یا دو کتاب از حمله و تخریب اسپانیایی‌ها بر جای مانده باشد، اما حدود ۳۰ کتاب از سوی بازماندگان آزتک‌ها در میانه تا اواخر قرن ۱۶  نوشته شده است که عمدتا نمونه‌هایی را تشکیل می‌دهند که پرفسور ویتیکر برای کشف مجدد کاربرد سیستم نگارش آزتک‌ها، آن‌‌ها را بررسی کرده است. 

تمدن‌های بومی مکزیک حتی نوع خاص کاغذ خود را برای نگارش کتاب و اسناد اختراع کرده بودند. این کاغذ از پردازش پوست درخت انجیر و نیز برگ درخت «گون» به‌دست می‌آمد، و احتمالا مشابه همتایان اروپایی خود، از پوست دباغی شده حیوانات نیز برای نگارش استفاده می‌کردند.

اقوام «تئوتیئواکان»، «تولتک»، و «آزتک»، همگی در نوشته‌هاشان از زبانی استفاده می‌کردند که اکنون می‌رود تا به عنوان یکی از مهم‌ترین، پیچیده‌ترین و غنی‌ترین زبان‌های جهان، «ناهواتل»، شناخته شود. هنوز حدود دو میلیون بومی مکزیک به این زبان حرف می‌زنند.

افزون بر این، کاغذهای ساخته شده از پوست درخت انجیر که مکزیکی‌های باستان از آن برای نوشتن کتاب استفاده می‌کردند، هنوز در مکزیک تولید می‌شود.

این کاغذها که به «آماته» موسوم است، از زمان اشغال اسپانیا  توسط بومی‌های مکزیک و اغلب مخفیانه، برای نقش کردن تصویر خدایان بومی‌شان به‌کار می‌رفته است. اما در سال‌های اخیر، از آماته برای نقاشی و فروش آن به گردشگران نیز استفاده شده است.

به دنبال پژوهش‌های نوین پرفسور ویتیکر روی خط آزتک، سرانجام امروز داستان کامل دستاوردهای ادبی و معنوی مکزیک روشن می‌شود.