در حالی‌ که دولت جمهوری اسلامی از تیرماه امسال، شرط دریافت روادید برای سفر چینی‌ها به ایران را به‌صورت یک‌طرفه لغو کرد، ایرانی‌ها برای سفر به چین همچنان با سخت‌ترین و تحقیرآمیزترین برخوردها مواجه‌اند، به‌ طوری‌ که گاه مجبورند شب تا صبح پشت در سفارت این کشور در تهران منتظر بمانند تا شاید یکی از معدود افرادی باشند که ویزا می‌گیرند.

در این شرایط که ایرانیان برای دریافت روادید چین با چنین وضعیتی تحقیرآمیزی مواجه می‌شوند، در همین سال‌های اخیر بیش از ۳۰۰ اثر باستانی ایران با پیشینه چندین هزارساله برای برگزاری نمایشگاه‌های دوره‌ای در شهرهای مختلف چین به این کشور منتقل شده‌اند.

صف‌های طولانی ایرانیان مقابل سفارت چین

به‌تازگی تصاویری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است که نشان می‌دهد تعداد زیادی از مردم شب تا صبح مقابل سفارت چین در خیابان اقدسیه تهران صف کشیده‌ و ناگزیر روی زمین خوابیده‌اند. این وضعیت پس از آن رخ داد که سفارت چین اعلام کرد به دلیل «مشکلات فنی»، امکان پردازش عادی درخواست‌های ویزا وجود ندارد و نمی‌تواند روزانه بیش از ۱۲۰ درخواست ویزا را پذیرش کند.

انتشار این تصاویر بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و افکار عمومی داشت. به‌ویژه آنکه یادآور تصمیم اخیر دولت چهاردهم در اوایل تابستان سال جاری بود که روادید سفر اتباع چینی به ایران را به‌طور یک‌طرفه لغو کرد.

البته این سیاست پیشینه‌ای طولانی‌تر دارد. نخستین بار در تیرماه ۱۳۹۸ (ژوییه ۲۰۱۹) بود که دولت جمهوری اسلامی ایران به‌طور یک‌جانبه ویزا را برای شهروندان چین لغو کرد. هدف از این تصمیم تسهیل ورود گردشگران چینی و تقویت صنعت گردشگری اعلام شد. بر اساس مقرراتی که آن زمان در هیئت وزیران به تصویب رسید، شهروندان چین می‌توانستند صرفا با گذرنامه معتبر، بدون نیاز به اخذ ویزا از پیش، وارد ایران شوند و در هر سفر، تا ۲۱ روز در کشور اقامت داشته باشند.

خبرگزاری ایسنا مرداد ۱۳۹۸ در گزارشی به نقل از ولی تیموری، معاون گردشگری وقت، اعلام کرد که این تصمیم از ۲۵ تیر آن سال عملیاتی شد. تیموری در توضیح، هدف اصلی را افزایش سهم ایران از بازار گردشگری چین خواند. با این‌ حال آنچه در عمل مشاهده شد، شکاف آشکار میان شرایط سفر اتباع چینی به ایران و دشواری‌ بی‌سابقه ایرانی‌ها برای دریافت ویزای چین بود. شرایطی که از چند سال قبل به وجود آمد و تا همین امروز و پس از مصوبه اخیر هیئت ‌دولت چهاردهم نیز ادامه دارد.

سفر بدون ویزا به چین برای ۷۵ کشور به جز ایران

پس از لغو یک‌طرفه ویزای سفر اتباع چینی به ایران، رسانه‌های داخلی در اواسط تیرماه گزارش دادند که حجت‌الله ایوبی، مشاور عالی وزیر میراث‌ فرهنگی و رئیس مرکز بین‌الملل این وزارتخانه، در حاشیه اجلاس وزرای گردشگری و فرهنگ کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO) در شهر چینگدائو با معاون وزیر فرهنگ چین دیدار کرده و به او گفته که ایران با تصمیمی یک‌جانبه ویزای گردشگری را برای شهروندان چینی لغو کرده است و انتظار دارد دولت پکن نیز اقدام متقابل انجام دهد.

این درخواست اما بی‌پاسخ ماند و چین در واکنش به اقدام تهران، لغو متقابل ویزا را نپذیرفت. در حالی که اندکی بعد اعلام شد سیاست لغو ویزای چین که با هدف رونق گردشگری و تقویت اقتصاد چین به اجرا گذاشته شد، به شهروندان ۷۵ کشور تسری یافته است، با این حال، نام ایران در این فهرست جایی نداشت و ایرانی‌ها همچنان ناچارند برای سفر به چین روال پیچیده و دشوار اخذ ویزا را طی کنند.

امتیازهای ویژه به چین

فراتر از لغو یک‌طرفه ویزا برای اتباع چینی، جمهوری اسلامی طی سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و انزوای سیاسی هم امتیاز‌های متعددی به پکن اعطا کرده است؛ از جمله قرارداد «همکاری جامع ۲۵ ساله» که در ظاهر چارچوبی کلی برای همکاری‌های درازمدت دو کشور ترسیم می‌کند، اما در عمل، بیشترین منافع را برای چین به همراه دارد. منتقدان داخلی بارها این توافق را با قرارداد ترکمانچای در عهد قاجار مقایسه کرده‌اند.

در حوزه انرژی نیز، فروش نفت ایران با تخفیف‌های چشمگیر به چین طی سال‌های تحریم یکی از مصادیق بارز این سیاست‌ یک‌طرفه بوده و در شرایطی که دسترسی ایران به بازارهای جهانی محدود شده، چین از موقعیتی ممتاز برخوردار بوده است تا نفت ایران را به قیمت پایین‌تر خریداری کند.

این امتیازها در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری نیز ادامه یافتند. در فروردین ۱۴۰۲، وزارت میراث فرهنگی گروه بزرگی از تورگردانان و فعالان گردشگری چین را در قالب «تور آشناسازی»، به ایران دعوت کرد و با تدارک پذیرایی ویژه تلاش داشت زمینه رونق سفر گردشگران چینی به ایران را فراهم کند؛ اقدامی که با وجود صرف هزینه‌های قابل‌توجه، دستاورد چشمگیری نداشت و تعداد گردشگران ورودی از چین را آنچنان که باید، افزایش نداد.

انتقال آثار تاریخی و منحصربه‌فرد ایران به نمایشگاه‌های دوره‌ای در شهرهای مختلف چین نیز یکی دیگر از امتیازات مهمی بود که بدون دریافت تعهد متقابل از طرف چینی صورت گرفت.

حدود یک ماه پیش از انتشار تصاویر صف طولانی ایرانیان مقابل سفارت چین در تهران و محدودیت پذیرش تنها ۱۲۰ درخواست ویزا در روز، وزارت میراث فرهنگی جمهوری اسلامی اعلام کرد که چینی‌ها خواستار تمدید حضور ۱۵۱ اثر تاریخی و باستانی ایران در نمایشگاه‌های دوره‌ای شده‌اند و درخواست آن‌ها در دولت بررسی خواهد شد.

این آثار دی‌ماه ۱۴۰۳ با امضای محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهوری، از ایران خارج شدند تا در نمایشگاهی موسوم به «سرزمین مهر» در موزه دانشگاهی سیچوان در شهر چنگدو به نمایش درآیند. این آثار تاکنون در سه شهر چین به نمایش درآمده‌اند و حالا چین خواستار تمدید یک ساله مهلت برگزاری نمایشگاه است.

پیش از آن نیز در زمستان ۱۴۰۲ هیئت وزیران دولت سیزدهم با خروج ۲۱۱ اثر تاریخی و باستانی از ایران برای برگزاری نمایشگاه در چین موافقت کرده بود. این مجموعه آثار که جام زرین هخامنشی و جام مارلیک را نیز شامل می‌شد، در چندین شهر چین به نمایش درآمد.

نمایش یک‌طرفه آثار موزه‌ای

در شرایطی که سهم ایران از اقتصاد جهانی گردشگری تقریبا به طور کامل از میان رفته، ده‌ها اثر برجسته و بی‌بدیل تاریخی و تمدنی ایران از سال ۱۴۰۱ تاکنون، در قالب نمایشگاه‌های دوره‌ای از شهری به شهر دیگر در چین منتقل و منافع فرهنگی و اقتصادی آن‌ به جیب میزبان چینی سرازیر می‌شود.

آغاز این روند به خرداد ۱۴۰۰ بازمی‌گردد، زمانی که وزارت میراث فرهنگی جمهوری اسلامی به مناسبت «پنجاهمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک با جمهوری خلق چین» بیانیه‌ای مشترک با وزارت فرهنگ و گردشگری چین امضا کرد. در این بیانیه طیف گسترده‌ای از همکاری‌ها در حوزه میراث فرهنگی تعریف شد و یکی از مهم‌ترین بندهای آن، برگزاری «نمایشگاه‌های متقابل» میان دو کشور بود.

بر اساس همین تفاهم‌نامه وزارت میراث فرهنگی در دو مرحله دست‌کم ۳۶۲ اثر تاریخی و باستانی را که پیشینه برخی از آن‌ها به پنج هزار سال قبل بازمی‌گردد، برای برگزاری نمایشگاه‌های «شکوه ایران باستان» و «سرزمین مهر» به چین ارسال کرد. با وجود این، طرف چینی تاکنون هیچ اقدامی برای ارسال آثار تاریخی خود به ایران انجام نداده است.

حتی زمانی که اعتراض‌ها به این فقدان تقارن فرهنگی بالا گرفت، قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی با بی‌اعتنایی به مفاد تفاهم‌نامه مشترک، این وضعیت را چنین توجیه کرد که «چینی‌ها به دلایل سیاسی، آثارشان را به ایران نمی‌آورند»؛ موضع‌گیری که عملا چراغ سبزی به تداوم این روند یک‌طرفه بود.

هم‌زمان با چنین امتیازاتی، رفتار دولت چین در قبال شهروندان ایران نیز هیچ نشانی از احترام متقابل ندارد. تصاویر منتشرشده از صف‌ طولانی متقاضیان ویزا در برابر سفارت چین در تهران، که ناچارند شب‌ را کنار خیابان سر کنند، تصویری روشن از این تبعیض آشکار است. به خصوص که گردشگران چینی بدون نیاز به روادید و تنها با گذرنامه معتبر، آزادانه وارد ایران می‌شوند.

تناقضی آشکار که نتیجه مستقیم ناکارآمدی سیاست خارجی و امتیازدهی یک‌جانبه به چین از سوی حکومتی است که میراث تاریخی و منابع ملی را بی‌قیدوشرط در اختیار طرف مقابل قرار می‌دهد، اما در مقابل، حتی از کسب ابتدایی‌ترین حقوق متقابل، همچون رفتار برابر در صدور ویزا یا برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی متوازن، عاجز است.