دستگاه رهبری بایدن در مقابل فشارهای سیاسی واشنگتن در بازگشت به توافق هسته‌ای ایران، که سلفش از آن خارج شد، تعلل می‌کند و خاطرنشان می‌سازد که نخست، ایران باید ذخایر هسته‌ای خود را به سطح پیشین بازگرداند تا ایالات‌متحده تحریم‌های موجود علیه جمهوری اسلامی ایران را لغو کند.

«نِد پرایس»، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، روز چهارشنبه ضمن اشاره به‌ عنوان رسمی توافق هسته‌ای که در زمان ریاست‌جمهوری باراک اوباما امضا شد، گفت: «ما در مورد فرمول اجرا و رعایت (مفاد توافق)  بسیار روشن بوده‌ایم: ایران باید به تعهدات کامل خود آن چنان که در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) سال ۲۰۱۵ در نظر گرفته شد، بازگردد تا ایالات‌متحده نیز همان اقدام را انجام دهد.»

اما کارشناسان هشدار می‌دهند که ممکن است عناصری در ایران، برای بازگشت به توافق عجله‌ای نداشته باشند. هرچند بسیاری از ناظران در واشنگتن معتقدند که ایران برای رهایی از تحریم‌ها و احیای اقتصاد نابسامان خود، سخت مشتاق است اما واقعیت می‌تواند جز این باشد.

در هفته‌ای که گذشت، جمهوری اسلامی ایران چهل‌ودومین سالگرد انقلاب خود را در حالی جشن گرفت که هرچند از پیامد کارزار فشار حداکثری رئیس‌جمهور سابق، دونالد ترامپ و نیز عواقب تشدید تحریم‌های دستگاه رهبری اوباما در ۱۰ سال اخیر ضربه خورده، اما هنوز سرپا ایستاده است.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، در نطق روز پنجشنبه خود اعلام کرد: «هیچ‌کس در دنیا تردیدی ندارد که فشار حداکثری و جنگ اقتصادی در برابر مردم ایران، شکست خورده است.»

ایران همچنین از میان بزرگترین موج همه‌گیری کرونا در خاورمیانه که هنوز این کشور را آماج سومین دور خود قرار داده و نیز افت بی‌سابقه بهای نفت که اکنون به آهستگی رو به افزایش است، عبور کرده است. هرچند جمهوری اسلامی ایران از نظر اقتصادی همچنان در رنج است، اما به گفته کارشناسان، تا حد بسیاری خود را با آن وفق داده است.

ایران پس از خارج شدن از شوک اولیه ضربات تحریم‌های ترامپ، به روش‌های جاافتاده دور زدن و کاهش دادن پیامد تحریم‌ها متوسل شد؛ از جمله فروش نفت از طریق واسطه‌هایی چون مالزی و تجارت با دیگر کشورهای تحت تحریم چون ونزوئلا و سوریه. 

کاترین کامین، کارشناس اقتصادی در انستیتوی «کیِل» - اندیشکده آلمانی اقتصاد جهانی – می‌گوید که «(جمهوری اسلامی) به نحوی توانست در طول سال ۲۰۲۰ خود را سرپا نگاه دارد.» او تاکید کرد که ایران در سال ۲۰۲۰ موفق شده است صادرات فولاد و پتروشیمی خود را همراه با تولیدات و مصرف داخلی افزایش دهد، بازرگانی‌ خود با کشورهای منطقه را گسترده‌تر کند و با این اقدامات، اقتصاد خود را از فروپاشی رهایی بخشد. او گفت: «(ایران) این‌ها همه را با وجود سه بحران تحریم، بهای جهانی نفت و ویروس کرونا انجام داد.»

کمتر کسی انتظار داشت ایران با وجود تحریم‌ها یا برداشته شدن تحریم‌ها، رونق اقتصادی را تجربه کند. خانم کامین اما در مورد یک بحران بالقوه ارزی، در صورت عدم دسترسی ایران به دارایی‌های مسدود شده‌اش، هشدار داده است. او می‌گوید: «اقتصاد ایران بدون عایدات دولتی یا محدودیت شدید ناشی از تحریم‌ها -دست‌کم برای مدتی طولانی- سیر نزولی خواهد پیمود.»

اما پژوهش‌های دانشگاهی به‌گونه‌ای فزاینده حاکی از آن است که رشد اندک اقتصاد ایران می‌تواند منافع طبقه متوسط ناراضی و در زحمت کشور و اکراه سیاستمداران محافظه‌کار ایران برای توافق با آمریکا را در یک مسیر قرار دهد. پدیده رکود اقتصادی به بالا گرفتن جنبش‌های راستگرایانه و بیگانه‌ستیزی در روسیه و آمریکای جنوبی منجر شده است.

اسفندیار باتمانقلیج، مسئول تارنمای «بورس و بازار» که بر اقتصاد ایران تمرکز دارد، می‌گوید: «با توجه به این که اوضاع اقتصادی شهروندان عادی ایران متزلزل‌تر می‌شود، بسیاری از رهبران سیاسی راه‌هایی برای استفاده از این تزلزل یافته‌اند. اقتصاد ایران نه تنها در حال سقوط نیست بلکه شرایطی که به دنبال رکود ناشی از تحریم‌ها به وجود آمد، به نیروی پیش‌ران انسجام بیشتر سیاست، چه در داخل و چه در سطح بین‌المللی، تبدیل شده است.» این اتحاد منسجم سیاسی، اشتیاق محافظه‌کاران ایران برای دستیابی به یک توافق جدید را بسیار کمتر می‌کند: برای آن‌ها بهتر است بر یک ملت فقیر اما وفادار حکمرانی کنند تا یک طبقه مرفه که بلندپروازی‌های یک طبقه متوسط را دارد.

منابع مطلع در واشنگتن می‌گویند که دستگاه رهبری بایدن به این که حکومت ایران در لبه سقوط قرار نگرفته، واقف است. مقامات ایالات‌متحده در حال سازماندهی به یک هیئت مذاکره‌کننده به رهبری «رابرت مالی» مشکل‌گشا هستند تا امکانات باز کردن باب مذاکره با ایران را بررسی کند. آن‌ها همچنین می‌گویند دولت آمریکا ضمن در نظر گرفتن اقدامات بیشتر، با متحدان و شرکای خود نیز در حال مشاوره است. ایالات‌متحده خواهان ادامه گفت‌وگوها درباره برنامه موشکی ایران و حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران از گروه‌های مختلف در سراسر خاورمیانه از جمله شبه‌نظامیان حوثی است که عربستان سعودی را هدف حملات خود قرار داده‌اند.

آقای پرایس روز سه‌شنبه گفت: «تدارکات دیپلماتیک نهایت اهمیت را دارد تا پیش از آن که ما هرگونه برخوردی را مدنظر قرار دهیم، بدانیم اهداف استراتژیکی ما چیست اما این که شرکا و متحدان ما نیز بدانند اهداف استراتژیک ما چیست به همان میزان مهم است.»

دیگر طرفین برجام، بریتانیا، اتحادیه اروپا، روسیه و چین مشتاقند که هردو کشور به تعهد به مفاد برجام بازگردند. سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه روز پنجشنبه گفت: «این واشنگتن است که باید برای امکان دادن به این شرایط اقدام کند. اما این که این اقدامات چگونه نقشه‌ریزی و عرضه شود، موضوع دیگری است.»

تیم آقای بایدن به فشارهای موجود آگاه است. در ماه دسامبر، مجلس ایران لایحه‌ای را از تصویب گذراند که بر اساس آن، از سازمان انرژی اتمی ایران خواسته شد تا روز ۲۱  فوریه، از توافق‌های مرتبط با بازرسی‌هایی که بخشی از برجام بود، خارج شود. ایران هم‌اکنون طول مدت توافق شده برای تولید نکردن مواد اتمی را که کارشناسان «زمان گریز هسته‌ای» می‌خوانند، از یک سال به چند ماه، کاهش داده است. این زمانی است که برای تولید میزان موردنیاز مواد هسته‌ای برای تولید سلاح هسته‌ای لازم است.

افزون بر این، انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در ماه ژوئن به معنی آن است که این کشور، احتمالا به‌زودی وارد یک فصل پرسروصدای سیاست داخلی خواهد شد. دولت آتی ایران ممکن است برای دستیابی به  یک توافق، نسبت به حسن روحانی که دیگر قانونا نمی‌تواند در انتخابات شرکت کند، اشتیاق کمتری داشته باشد.

آقای باتمانقلیج می‌گوید: «اقتصاد تا جایی بهبود خواهد یافت که در جریان انتخابات، به‌صورت یک معضل و مسئولیت برای نامزدی که نمی‌خواهد خود را به دنبال کردن سیاست خاصی متعهد کند، درنیاید.»

ایران هنوز نشانه‌ای از اشتیاق برای بازگشت به مذاکره با آمریکا آشکار نکرده است. در هفته‌ای که گذشت، محمود علوی، وزیر اطلاعات ایران در یک مصاحبه تلویزیونی هشدار داد که احتمال دارد جمهوری اسلامی از تعهدات خود در توافق (برجام) خارج شود و در صورت احساس تهدید، سلاح اتمی تولید کند. او روز دوشنبه در اظهاراتی که در صدر اخبار جهان قرار گفت: «صنعت هسته‌ای ما صلح‌آمیز است و فتوای رهبر کشور نیز تولید سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده است. اما یک گربه را اگر در گوشه‌ای گیر بیاورند، ممکن است رفتاری کند که گربه‌ای که آزاد است آن رفتار را انجام نمی‌دهد. اگر ایران را به آن سمت هل دهند، آن‌وقت تقصیر ایران نیست.»

اظهارات آقای علوی از طرف منابع نزدیک به سپاه پاسداران، به‌عنوان نظرات شخصی وی تلقی شد اما دیگر رهبران جمهوری اسلامی، هشدار داده‌اند که ایران آمادگی پذیرش شرایط آمریکا، شامل کاهش تولید و ذخیره مواد هسته‌ای کشور تا حد در نظر گرفته شده در برجام را ندارد. سطح این تولیدات در سال گذشته که دستگاه رهبری ترامپ، تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را تشدید کرد، افزایش یافته است. 

علی خامنه‌ای، رهبر ایران، روز دوشنبه گفت: «اگر می‌خواهند ایران به تعهدات برجامی بازگردد، آمریکا باید تحریم‌ها را کلا لغو کند. ما راستی‌آزمایی خواهیم کرد و اگر دیدیم که آن‌ها در این مورد درست عمل کرده‌اند، به تعهدات خود بازخواهیم گشت.»

آقای خامنه‌ای ضمن اشاره مجدد به این فرصت، گفت که آمریکا می‌تواند از آن «برای قبول تعامل و پایان دادن به خصومت بی‌نتیجه علیه مردم ایران» استفاده کند.