پس از حدود یک سال که کل جهان به علت همه‌گیری ویروس کرونا فلج شده است، سرانجام تولید و عرضه واکسن راهی برای خروج از بحران نشان داده است. چند ماه گذشته با خبر مثبت تولید واکسن‌هایی از جمله فایزر، مدرنا، دانشگاه آکسفورد همراه با آسترازنکا، و حال نوامکس همراه بوده است. اما همراه با تولید واکسن، جنبش مخالف واکسن هم نظرات توطئه خود را گسترش بیشتری داده و به نگرانی‌های بی‌اساسی که در مورد آن وجود دارد، دامن زده است.

واقعیت چیست؟ مطلب زیر راهنمایی است که همه چیز را در مورد واکسن و این‌که چگونه آزمایش شده است و گام بعدی چیست، به شما می‌گوید و می‌توانید به آن اعتماد کنید.

چه زمانی واکسینه خواهیم شد؟

این احتمالا عمده‌ترین سوال مطرح است. در بریتانیا دو دز واکسن فایزر که مجوز آن روز دوم دسامبر از طرف اداره نظارت بر تولیدات بهداشتی و دارو (ام چ آر اِی) صادر شد، در اختیار عموم گذاشته خواهد شد. 

انتظار می‌رفت نخست۱۰میلیون واحد از این واکسن تا پایان سال ۲۰۲۰ تحویل بریتانیا شود، اما مت هنکاک (وزیر بهداشت بریتانیا) تعهدی در مورد تعداد دقیق آن نداده است. 

«ام اچ آر ای» همچنین واکسن های مدرنا و آکسفورد را هم تحت بررسی دارد.

سازمان بهداشت جهانی، دولت بریتانیا و دیگر دولت‌ها اعلام کرده‌اند که گروه‌های آسیب‌پذیر، ازجمله سالمندان، افراد با بیماری‌های زمینه‌ای و کارکنان مراکز درمانی، در خط مقدم دریافت واکسن قرار دارند. 

سِر جان بِل، یکی از اعضای گروه اضطرار مشاوره‌های علمی دولت بریتانیا (سِیج)، گفته بود: «تعجب نخواهم کرد اگر سال نو را با دو یا سه نوع واکسن آغاز کنیم که همه‌شان قابل توزیع‌اند. به همین دلیل خوشبینم که بتوانیم واکسیناسیون را تا اندازه‌ای پیش ببریم که زندگی را در فصل بهار به‌مراتب بیش از امروز به شرایط عادی نزدیک کند.» 

از واکسن کرونا چه می‌دانیم؟

تاکنون چهار نوع واکسن نتایجی مثبت نشان داده‌اند: فایزر و بیون‌تک، مدرنا، واکسن مشترک دانشگاه آکسفورد و شرکت آسترازنکا، و نواواکس.

فایزر و مدرنا با توسل به یک فناوری نوین که پیش از همه‌گیری کرونا به‌منظور تولید واکسن‌های سرطان تحت بررسی بود، واکسن‌های موسوم به «ام آر ان اِی» تولید کرده‌اند.

در این واکسن‌ها از یک زنجیره ژنتیک موسوم به «پیام‌رسان اسید ریبونوکلئیک (ام آر ان ای)» استفاده می‌شود که به سلول‌ها دستور می‌دهد شاخک‌های پروتئینی ویروس کرونا را که أنتی‌ژن ویروس است، تولید کنند. سپس سیستم ایمنی بدن  وارد عمل می‌شود تا با آنچه مهاجم خارجی تشخیص می‌دهد، مبارزه کند. این روند حافظه حفاظت‌کننده‌ای را بر جای می‌گذارد که به‌وسیله آن، بدن می‌تواند با ویروس واقعی بجنگد. 

بررسی نهایی واکسن فایزر بیون‌تک که باید به‌صورت دو واحدی استفاده شود، نشان داده که ایمن است و در جلوگیری از ابتلا به کووید-۱۹ تا ۹۵ درصد موثر است، و این امر راه را برای توزیع آن در سراسر جهان می‌گشاید. فایزر می‌گوید واکسن تولیدی‌اش همه آزمایش‌های ایمنی را پشت سر گذاشته و آماده گرفتن مجوز توزیع سراسری است. بیون‌تک هم «بسیار مطمئن» است که واکسن تولیدی‌اش احتمالا تا ۵۰ درصد از میزان سرایت بیماری خواهد کاست، با این حال، برای تایید این امر به آزمایش‌های بلند‌مدتی نیاز است.  

مدرنا اعلام کرده است که دو واحد واکسن آن کارخانه تا ۹۴.۵ درصد درمقابل بیماری موثر است. نشانه‌های مثبتی نیز دیده شده است، حاکی از آن که واکسن مدرنا می‌تواند از افراد بالای ۶۵ سال حفاظت کند و در صورت بیماری، عوارض شدید آن را کاهش دهد.

در واکسن‌های آکسفورد-آسترازنکا از فناوری آدنوویروس حامل استفاده شده است که در واکسن بیماری موسوم به سندروم دستگاه تنفسی خاورمیانه (مِرس) نیز به‌کار رفته بود که نوعی دیگر از خانواده ویروس کروناست. در این واکسن، از یک آدنوویروس (ویروس با دستکاری ژنتیکی) برگرفته از دستگاه تنفسی شامپانزه استفاده شده است که عامل بروز آنفولانزا در میمون‌هاست؛ این آدنوویروس دی‌ان‌ای شاخک‌های پروتئینی ویروس سارس-کوو-۲ را به سلول‌های بدن انسان منتقل می‌کند و به بخشی از سلول میزبان تبدیل می‌شود که به ترتیبی که در بالا توضیح داده شد، سیستم دفاعی بدن را تحریک می‌کند.  

آزمایش‌ها نشان داده‌اند که درصورتی که نیم دز این واکسن در یک مرحله و دُز کامل بعدی در مرحله دوم تلقیح شود، در جلوگیری از ابتلا به بیماری تا ۹۰ درصد موثر است. پرفسور اندرو پولارد، رییس گروه آزمایش واکسن‌های آکسفورد، می‌گوید «قدری بیشتر طول خواهد کشید» تا اطلاعات همه‌جانبه در مورد تاثیر این واکسن بر سالمندان روشن شود. اما او همچنین می‌گوید هنوز زمان آن‌قدر نگذشته که بدانیم آیا افراد واکسینه‌شده‌ پس از گذشت یک سال نیز همچنان در مقابل ویروس مصون خواهند بود یا نه. 

شرکت تولید داروی نواواکس در روز ۲۹ ژانویه از آماده شدن تازه‌ترین واکسن کووید-۱۹ خبر داد. این شرکت می‌گوید واکسن ساخت این کارخانه  در آزمایش‌های گسترده‌ای که در بریتانیا انجام داده است، تا ۸۹.۳ درصد مصونیت داده و درمقابل نوع جدید ویروس کرونا که به ویروس بریتانیایی موسوم است، نیز موثر است. این گونه از ویروس نخست در سپتامبر سال گذشته در جنوب شرقی انگلستان (بخشی از بریتانیا) بروز کرد و سپس در جهان منتشر شد.

بوریس جانسون تولید این واکسن را «خبری خوش» خواند و گفت که اکنون اداره نظارت بر تولیدات بهداشتی و دارویی آن را ارزیابی خواهد کرد.

بریتانیا هم‌اکنون حدود ۶۰ میلیون واحد این واکسن را که در «استاک آن تیز» تولید می‌شود، پیش‌خرید کرده است. قرار است واکسن‌های ساخت این کارخانه - منوط به اخذ مجوز - تا نیمه سال جاری توزیع شوند. 

آیا این واکسن‌ها ایمن و قابل اطمینان‌اند؟

اغلب سال‌ها طول می‌کشد که داروها و واکسن‌ها از مراحل آزمایشی و تولید بگذرند و مجوز درمان دریافت کنند. بنابراین، با توجه به این که واکسن‌های کووید-۱۹ تنها ظرف چند ماه به بازار عرضه شده‌اند، حق داریم که بپرسیم چگونه می‌توانیم از ایمن بودن آن‌ها مطمئن شویم.

سارا گیلبرت، استاد ویروس‌شناسی ناظر بر تولید واکسن آکسفورد، تاکید می‌کند که تمام موارد نگرانی بررسی شده‌اند و اگر واکسن این موسسه تایید شود، به‌معنای آن است که پیش‌تر از کلیه مراحل بررسی و آزمایش گذشته است.

او به ایندیپندنت گفت: «ما توانسته‌ایم ضمن انجام روندهای عادی، راه‌هایی برای صرفه‌جویی در وقت پیدا کنیم. ما برای کوتاه کردن زمان لازم برای صدور مجوز با بازرسان و کمیته‌های اخلاقی همکاری کرده‌ایم، اما درهرحال تایید این واکسن به مفهوم تایید کامل و همه‌جانبه آن است. چیزی را از قلم نینداخته‌ایم.» 

دکتر گیلبرت ضمن اشاره به «تسریع روندها» که از طول مدت انتظار غیرلازم کاسته است، گفت: «معمولا نمی‌توانیم پیش از دریافت مجوز کامل مرحله آزمایش را شروع کنیم و از کسی بخواهیم در آن شرکت کند. این بار به ما اجازه داده شد که آغاز آزمایش را تبلیغ کنیم و با مردم تماس بگیریم.»

نخست داوطلبان شرکت در این آزمایش تایید شدند و سپس به محض تایید ایمنی واکسن، برای تلقیح آماده شدند. بدین ترتیب، ما گروهی برای تلقیح در اختیار داشتیم که معمول [این گونه آزمایش‌ها] نیست.»

نهادهای ناظر هم به همین ترتیب روند کار خود را تسریع کردند. گزارش‌های بررسی‌ها به‌طور مرتب برای ارزیابی داده‌های آزمایش‌ها تهیه و ارائه شد. روند دریافت این گزارش‌ها، به  اداره نظارت بر تولیدات بهداشتی و دارویی امکان داد تا هم‌زمان با بیرون آمدن نتایج آزمایش‌ها، تصویری از تاثیر و ایمنی واکسن به‌دست آورد.

استیو بِیتس، مدیرعامل انجمن صنایع بیولوژی بریتانیا، می‌گوید اقدامات معمول تولید و عرضه واکسن به‌جای این‌که سلسله‌مراتبی پیش برود، هم‌زمان صورت گرفت. 

او به ایندیپندنت گفت: «هم‌زمان کردن اقدام‌های لازم، یعنی مرحله کشف، تولید کارخانه‌ای، آزمایش‌های سریع بالینی، اخذ نظر بازرسان، طرح توزیع و همکاری با سیستم‌های درمانی، نشان می‌دهد که این کانال‌ها از توانایی بالقوه اصلاحات برخوردارند.» 

از خط مقدم مبارزه

دکتر مارک تاشنر، پزشکی که در پروژه جلب داوطلب برای آزمایش واکسن آکسفورد شرکت داشته است، می‌گوید بخش اعظم صرفه‌جویی در زمان تولید (و عرضه) واکسن، ناشی‌از دور زدن کاغذبازی‌های اداری بوده است.  

او به شبکه خبری بی‌بی‌سی گفت: «خیلی‌ها به ده سال زمانی اشاره می‌کنند که معمولا تولید دارو و واکسن طول می‌کشد. اما می‌خواهم بگویم که بیشتر این مدت، اغلب بیهوده صرف می‌شود. در طول این ده سال، تقاضای بودجه و اعتبار می‌کنید، تقاضاهاتان رد می‌شود، دوباره آن‌ها را می‌نویسید، و دوباره رد می‌شوند. خود این کار گاه دو یا سه سال طول می‌کشد. سپس اگر شانس بیاورید و بودجه را دریافت کنید، باید مقررات گسترده و مفصل بازرسی را پشت سر بگذارید که آن هم معمولا ماه‌ها طول می‌کشد، و سپس باید در مورد یک قرارداد مذاکره کنید. تمام این‌ها می‌تواند سال‌ها طول بکشد.» 

او افزود که اضطرار تولید واکسن، همه این تاخیرها را دور زد و برخی جنبه‌های تولید را تسریع کرد.

دکتر تاشنر گفت: «کسی [این روند] را به تلاش برای عبور از ترافیک سنگین لندن تشبیه کرده است. حالا مجسم کنید که ترافیک را از خیابان‌ها جمع کنند، تمام چراغ‌های راهنمایی را از قرمز به سبز تبدیل کنند و اسکورت پلیس هم همراهتان باشد.»

آیا ممکن است که در طول سال‌های آینده مشکلاتی در این راه بروز کند؟

پرفسور رابین شَتاک، رییس پروژه تولید واکسن دانشگاه امپریال کالج لندن، می‌گوید بیشتر عوارض جانبی و مشکلات ناشی از واکسن نه ماه‌ها یا سال‌ها بعد، بلکه مدت کمی پس از تلقیح بروز می‌کند.

پل هانت، استاد رشته پزشکی در دانشگاه ایست‌انگلیا، تایید می‌کند که ممکن است اجزای واکسن‌های مبتنی‌بر «ام آر ان ای» که یک فناوری جدید است، واکنش‌های آلرژیک ایجاد کند، اما همچنین تاکید می‌کند که این عارضه بلافاصله پس از تلقیح واکسن خود را نشان می‌دهد.

حتی زمانی که واکسن مجوز استفاده گرفت، دانشمندان به نظارت‌هایشان پیرامون ایمنی آن ادامه می‌دهند و هرگونه عارضه جنبی را که در آزمایش‌های بالینی مشخص نشده باشد، ردیابی خواهند کرد. اگر چنان عوارضی بروز کند، تلقیح آن واکسن تا بررسی‌های بعدی متوقف خواهد شد.

همانند کلیه تولیدات بهداشتی و دارویی، هرگز نمی‌توان ایمنی دارو یا واکسنی را صددرصد تضمین کرد. از واکنش‌های نادر آلرژیک که می‌تواند با مصرف یک پاراستامول (استامینوفن) بروز کند گرفته تا عوارض کوتاه‌مدت و کم خطرتری که از اشعه ایکس ناشی می‌شود، باید همواره این مشکلات و نگرانی‌ها را مدنظر داشت. 

همین منطق در مورد واکسن‌های کووید-۱۹ هم صدق می‌کند. هم واکسن مدرنا و هم فایزر نشان داده‌اند که از ایمنی بالایی برخوردارند و ارزیابی‌های مستقل دیگر هم این را تایید خواهد کرد. برای کسانی که به توانایی و راستی علم نوین معتقدند، دلیلی برای مخالفت با چنین نتیجه‌ای وجود ندارد. 

خطر بسیار واقعی، از تردید در مورد واکسن ناشی می‌شود. نظرسنجی موسسه «پیو» در ماه سپتامبر نشان داد که  نیمی از مردم آمریکا قصد ندارند واکسن کرونا را تلقیح کنند. در بریتانیا، تحقیقات دانشگاه کینگز کالج لندن حاکی از آن است که از هر شش نفر، یک نفر تلقیح واکسن را بعید می‌داند.

اگر جمعیت به تعداد کافی تلقیح نشود، واکسیناسیون قادر به کاهش خطر ابتلا به بیماری در کشور نخواهد بود. کارشناسان برآورد کرده‌اند که باید ۶۰ تا ۷۰ درصد جمعیت کشور واکسینه شوند تا مصونیت جمعی ایجاد شود. اما پیچیدگی‌های توزیع واکسن احتمالا تلاش برای واکسیناسیون عمومی را با مانع رو‌به‌رو یا روند آن را کند می‌کند.

واکسن چگونه توزیع می‌شود؟

فایزر گفته بود که قصد دارد درسال ۲۰۲۰ (که پشت سر گذاشته‌ایم) تا ۵۰میلیون واحد و در سال ۲۰۲۱ تا ۱.۳میلیارد واحد واکسن را در سطح جهان توزیع کند. مدرنا می‌گوید در سال ۲۰۲۱ میان ۵۰۰میلیون تا یک‌میلیارد واحد واکسن کووید-۱۹ تولید می‌کند، و تولیدکننده واکسن آکسفورد قصد دارد ظرف ۱۳ ماه آینده ۳میلیارد واحد واکسن را در اختیار جهانیان قرار دهد.

اما این کار ساده نیست. دکترمهتا کمال یانی، متخصص بهداشت جهانی و دسترسی به دارو، به ایندیپندنت گفت: «حجم (واکسن مورد نیاز) یک مشکل جدی است.»

در اوایل شروع همه‌گیری ، بیل گیتس ابتکار عمل را در دست گرفت و در ایجاد مراکز تولید هفت واکسن محتمل کرونا سرمایه‌گذاری کرد. اگر این واکسن‌ها موثر نباشند، آقای گیتس میلیاردها دلار از دست خواهد داد. اما او در ماه آوریل در این زمینه گفت: «ارزشش را دارد.»

برخی از موسسات تولید دارو اطلاعات خود را در اختیار دیگر مراکز تولید واکسن، از جمله «انستیتوی سرم هند» گذاشته‌اند تا به تولید واکسن در مناطق مختلف جهان کمک کنند. موسسه هندی تعهد کرده است که واکسن‌های آسترازنکا را با بهای کم و حدود سه دلار برای هر واحد تولید کند تا کشورهای عمدتا فقیر و کم‌درآمد قادر به خرید آن باشند.

نقل‌و‌انتقال و انبار کردن واکسن در به‌اصطلاح «زنجیره سرد» نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که باید حل شود. برخی از واکسن‌های «ام آر ان ای» مثل فایزر، باید در یخچال‌های ویژه با درجه برودت منهای هشتاد نگهداری شوند تا قابلیت عناصر ژنتیکی آن حفظ شود.

اما بسیاری از کشورهای فقیرتر جهان از فناوری لازم برای تدارک این یخچال‌ها برخوردار نیستند و در تضاد با همتایان ثروتمندترشان،  قادر به  انجام برنامه واکسیناسیون شهروندان‌ خود نخواهند بود. 

توبی پیتر، استاد ذخیره سوخت و «اقتصاد سرد» در دانشگاه بیرمنگام، می‌گوید توجه چندانی به مشکلات مرتبط با توزیع سریع (واکسن) در سطح بین‌المللی نشده است.

او به ایندیپندنت گفت: «لازم است واکسن جدید فایزر که باید در دو دز تلقیح شود، در دمای منهای ۸۰ درجه نگاهداری شود. بدون سرمایه‌گذاری‌های عظیم، در هیچ جای کره زمین قابلیت لجستیکی توزیع این حجم واکسن  در این دما وجود ندارد.»

پرفسور شتاک می‌گوید احتمالا واکسن‌هایی چون فایزر هرگز به‌دست کشورهای با درآمد متوسط یا پایین نخواهد رسید.

او گفت: «فناوری‌های دارای زنجیره ذخیره‌سازی در دمای پایین، بسیار گران‌اند و احتمالا هرگز به این کشورها نخواهند رسید. چالشی که کشورهای متوسط یا فقیر با آن رویاروی‌اند، این است که بسیاری از شهروندان آن‌ها در شهرها سکونت ندارند. مجسم کنید تدارکات توزیع (این نوع واکسن) به تمام اقشار آسیب‌پذیر بریتانیا با چه مشکلاتی روبه‌رو خواهد بود. حالا اگر در یک کشور آمریکای جنوبی باشید که مردمش در مناطق مرتفع آند یا جوامع روستایی اسکان دارند، این مشکل بسیار بزرگ‌تر خواهد بود.»

اما همه واکسن‌های کرونا با این مشکل رو‌به‌رو نیستند. برخی دیگر، از جمله واکسن آکسفورد-آسترازنکا را می‌توان در درجه حرارت یخچال‌های عادی (بین منهای ۲ تا ۸ درجه سانتیگراد) نگهداری کرد که دسترسی به آن برای بازارهای جهانی  آسان‌تر است. 

موسسه مدرنا می‌گوید واکسن‌های «ام آر ان ای» تولیدی آن را می‌توان به مدت ۳۰ روز در یخچال‌های معمولی، و تا شش ماه در منهای بیست درجه سانتیگراد نگهداری کرد.  

با توجه به تعداد چشمگیر واکسن‌هایی که آسترازنکا تعهد کرده است تا پایان سال آینده تولید کند، همراه با بهای ارزان آن (حدود ۲.۲۶ دلار برای هر واحد در مقابل ۲۴.۰۶ دلار واکسن‌های فایزر)، پروفسور گیلبرت اطمینان دارد که واکسن‌های آکسفورد- آسترازنکا می‌تواند یکی از واکسن‌هایی باشد که کووید-۱۹ را شکست خواهد داد. 

او می‌گوید: «فکر می‌کنم همین‌طور باشد. تعداد قابل توجه دزهای تولیدی و توزیع آن در سطح بین‌المللی دو جنبه مهم آن است. برخی از موسسات دارویی قادر به تولید این حجم واکسن نیستند و در نتیجه پیامد محدودی دارند. اما فکر می کنم واکسیناسیون ما را به پایان این همه‌گیری نزدیک خواهد کرد.»

توزیع واکسن در بریتانیا

حال که تاثیر واکسن ثابت شده است، بریتانیا تا پایان سال چند واحد واکسن دریافت خواهد کرد؟

فایزر/ بیون‌تک: شون مارِت، کارشناس تجاری ارشد این شرکت، می‌گوید بریتانیا احتمالا درسال جاری پنج‌میلیون واحد از این واکسن دریافت خواهد کرد. این امر امکان واکسیناسیون ۲.۵میلیون نفر را درسراسر بریتانیا در سال جاری فراهم خواهد کرد. ۳۵میلیون دز دیگر نیز به‌دنبال آن خواهد آمد. 

مدرنا: این شرکت تولید داروی آمریکایی، در مسیر گسترش زنجیره تولید واکسن‌های خود در اروپاست. این بدان معنی است که بعید است بریتانیا پنج‌میلیون دز سفارشی خود را پیش از بهار امسال از این کارخانه دریافت کند.

آکسفورد/ آسترازنکا: چهارمیلیون واحد این واکسن آماده توزیع در بریتانیاست. به‌محض صدور مجوز، محموله‌های واکسن به بریتانیا ارسال و توزیع خواهند شد. در مجموع، دولت بریتانیا تعداد یک‌صد میلیون دز واکسن کرونا سفارش داده است که برای واکسیناسیون پنجاه میلیون جمعیت این کشور کافی است. این واکسن‌ها در طول سال ۲۰۲۱ توزیع خواهند شد. آسترازنکا می‌گوید تعداد ۴۰میلیون دُز این واکسن تا پایان ماه مارس در اختیار بریتانیا قرار خواهد گرفت.

نواواکس: با فرض این‌که این واکسن جدید مورد تایید اداره نظارت بر تولیدات بهداشتی و داروی بریتانیا (ام اچ آر ای) قرار گیرد، تعداد ۶۰میلیون واکسن در تاسیسات این کارخانه در «استاکتون آن تیز» تولید خواهد شد و در نیمه دوم سال جاری در اختیار مراکز درمانی قرار خواهد گرفت.