پس از آن‌که عراق در طول سال‌های متمادی با چنان مشکلات بی‌پایان سیاسی، امنیتی و اقتصادی روبه‌رو بود که جامعه آن کشور را به شدت آسیب‌پذیر کرد، اکنون پرسشی مطرح می‌شود که آیا رویای رسیدن به دموکراسی که محور اصلی نظام سیاسی پساصدام حسین پس از سال ۲۰۰۳ را تشکیل می‌داد تا به حال در عراق وجود دارد؟

البته چالش‌هایی که در طول ۱۷ سال گذشته مردم عراق را در عمق بحران‌های متعدد فروبرد، تأثیر مستقیمی بر رویای رسیدن به دموکراسی گذاشت و در نتیجه، مردم ناگزیر شدند به‌جای اندیشیدن در مورد دموکراسی، در صدد پرداختن به اولویت‌های زندگی مانند امنیت، اقتصاد و درمان بیکاری و فقر شوند. علاوه بر درگیری با چالش‌های اقتصادی، مسلط شدن گروه‌های اسلام‌گرا و جناح‌های مسلح بر اوضاع عراق، شهروندان عراقی را با معضل بزرگ دیگری مواجه کرد و چیرگی قدرت گروه‌های یادشده بر جامعه عراق، امکان تبدیل کردن عراق به یک کشور دموکراتیک را به شدت کاهش داد. گسترش نفوذ جناح‌های سیاسی حاکم بر نهادهای دولتی، تأثیر مستقیم پول‌های سیاسی و نفوذ سلاح‌های غیرمجاز، به عنوان چالش‌های بزرگی در مسیر اجرای انتخابات آزاد، عادلانه و شفاف به شمار می‌رود.

شاید بتوان گفت که احساس عمومی نسبت به بی‌فایده بودن انتخابات، عامل اصلی اعتراضات مردمی در عراق بود و قیام اکتبر ۲۰۱۹، که تقریبا حدود یک سال پس از انتخابات پارلمانی در ماه مه ۲۰۱۸ شعله‌ور شد، مصداق این مدعا است و نشان می‌دهد که اغلب مردم عراق بدین باورند که برگزاری انتخابات هیچ سودی در پی ندارد. به همین دلیل، میزان مشارکت مردم در انتخابات سال ۲۰۱۸ به کمترین سطح ممکن رسید، در حالی‌که آمار رسمی نشان می‌دهد که تنها ۴۴ درصد از شهروندان عراقی واجد شرایط رأی‌ دادن در انتخابات ۲۰۱۸ به پای صندوق‌های رأی آمدند، اما ناظران خاطرنشان می‌کنند که این رقم به مراتب کمتر از آن بود که آمار رسمی نشان می‌دهد.

در واقع، الگوی سیاسی پس از سال ۲۰۰۳ یا آنچه به عنوان "دموکراسی توافقی" نامیده می‌شد و زمینه کنترل نظام سیاسی کشور را توسط احزاب سیاسی فراهم کرد، عامل عمده برای ناامیدی مردم نسبت به رسیدن به دموکراسی واقعی محسوب می‌شود. این روند به‌جای هموار کردن مسیر دموکراسی، زمینه را برای تقسیم توانایی‌های کشور میان احزاب سیاسی و گروه‌‌های مذهبی و فرقه‌گرا فراهم کرد و همین واقعیت تلخ، نقش اساسی را در کاهش گرایش عمومی برای گام برداشتن به سوی دموکراسی ایفا کرد.

البته کاهش باور مردم عراق به انتخابات به عنوان بستری برای اتخاذ اقدامات دموکراتیک، که مسیر تغییر نظام سیاسی را هموار می‌کند، می‌تواند بزرگترین ضربه‌ به رویای تحول دموکراتیک در این کشور به شمار رود.

در همین راستا، علی ریاض، روزنامه نگار عراقی معتقد است که "مدل دموکراسی توافقی نتوانست این فرصت را به مردم عراق فراهم کند تا نمایندگان خود را در نهادهای اجرایی انتخاب کنند؛ افزون براین‌که گزینه‌های آنها را در انتخابات مجلس محدود کرد و در نتیجه، گرایش مردم را به دموکراسی کاهش داد. علی ریاض افزود که این امر نه تنها از اهمیت انتخابات کاسته است بلکه ناکامی‌های پی‌درپی باعث شده است مردم عراق برای یک نظام دیکتاتوری و اقتدارگرایی که بتواند تمام گروه‌های متخاصم و درگیر را در سایه هویت ملی واحدی جمع کند، دلتنگ شوند." وی خاطرنشان کرد که گرایش ملت عراق به چنین نظام اقتدارگرایی به این دلیل است که مردم عراق اکنون در آرزوی بازگشت به دولتی هستند که نه درگیر آشفتگی‌های کنونی باشد و نه هم تحت سلطه شبه‌نظامیان و احزاب مورد حمایت خارج.

علی ریاض اظهار داشت که گرایش مردم عراق به ایجاد یک نظام دیکتاتوری به صراحت نشان می‌دهد که ملت عراق خواستار قصاص قاتلان مردم و محاکمه مفسدان و افرادی است که باعث ویرانی کشور شده اند و همین امر، منجر به افزایش محبوبیت رهبران نظامی شده است که به زعم بسیاری از مردم، این رهبران نظامی می‌توانند بدون دخالت داخلی و خارجی خواسته‌های ملت را برآورده کنند. وی خاطرنشان کرد که دلتنگی برای رسیدن یک فرد دیکتاتور به قدرت، در واقع، دلتنگی برای یافتن یک رهبر واحد و قدرتمندی است که بتواند عراق را از باتلاق کنونی نجات دهد، اما دموکراسی واقعی که به هنجارهای جناحی و فرقه‌ای محدود نباشد و قوه مجریه تأییدشده توسط پارلمان را در حاشیه قرار ندهد، هنوز هم رویایی است که مردم عراق برای تحقق آن راه درازی را در پیش دارند.

شاید یکی از بزرگترین انگیزه‌هایی که عراقی‌ها را از حرکت به سوی یک تحول دموکراتیک باز می‌دارد، عدم اعتماد آنها به دستیابی به نظام سیاسی باشد که از ارزش‌های دموکراسی حمایت کند، به ویژه پس از آن‌که ابزارهای رسمی رژیم و شبه‌نظامیان وابسته به جناح‌های سیاسی دست به سرکوب، کشتار و ارعاب مخالفان زدند و با فعالان جنبش‌های اعتراضی برخورد نهایت خشونت‌آمیزی کردند.

به باور ناظران، قیام اکتبر ۲۰۱۹،  نمایانگر تلاش جدی جوانان عراقی برای تقویت پایه‌های دولت و تحقق رویای دموکراسی در کشور بود، اما برخورد خشونت آمیز دولت و سرکوبی شدید مردم مانع برآورده شدن خواسته‌های ملت شد.

علا ستار، فعال عراقی گفت: مدلی که دولت عراق آن را به عنوان نماد دموکراسی ارائه کرد، باعث ناامیدی ملت شد و برخورد خشونت آمیز دستگاه دولت با معترضان در قیام اکتبر ۲۰۱۹، گواه روشنی بر وحشیگری این نظام و فقدان همه استانداردهای دموكراسی در آن بود. وی افزود که رویکرد دولت به صراحت نشان می‌دهد نظامی که پس از سال ۲۰۰۳ در عراق به وجود آمد، در واقع، تقسیم قدرت صدام حسین میان احزاب و گروه‌هایی بود که مانند نظام دیکتاتوری سابق، دست به سرکوب مردم می‌زنند و از اعمال هیچ خشونتی در برابر ملت دریغ نمی‌کنند، بنابر این، ملت عراق اکنون از همین منظر به دموکراسی توافقی تحمیل شده در عراق می‌نگرد.

وی افزود: جوانان عراقی قبلاً چنین تصوری داشتند که آنها در یک نظام دموکراتیک زندگی می‌کنند که تغییر قدرت در آن با اجرای انتخابات صورت می‌گیرد، اما این تصور بلافاصله پس از قیام مردمی اکتبر ۲۰۱۹، دگرگون شد. عراقی‌ها اکنون بدین باورند که نظام سیاسی به سکویی برای حاکمیت دزدان و قاتلان تبدیل شده است و قدرت به طور انحصاری میان باندهای حاکم دست به دست می‌شود، بدون این‌که در این نظام جایی برای اصلاح وجود داشته باشد. علا ستار خاطرنشان کرد که واکنش مثبت و عمومی ملت عراق با شایعه بی‌اساس کودتادی نظامی در پایان سال ۲۰۱۹، یکی از شاخص‌های آشکار احساس عراقی‌ها نسبت به عدم امکان انتقال به دموکراسی در وضعیت فعلی است. البته درک این واقعیت که ایجاد تغییر مثبت در سایه نظام حاکم کنونی ممکن نیست منجر به شکاف عمیقی میان جامعه و دولت شده است و همین امر، جوانان عراقی را وادار به اغتنام هر فرصتی برای فرار به خارج از کشور می‌کند.

ناظران بدین باورند که نفوذ قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بر مراکز تصمیم‌گیری در عراق پس از سال ۲۰۰۳ که منجر به افزایش هژمونی احزاب و گروه‌های مختلف بر نظام سیاسی در بغداد شده است، به عنوان مانع بزرگی در مسیر تحول به سوی دموکراسی به شمار می‌رود.

از سوی دیگر، احمد الشریفی، کارشناس امور سیاسی، افزود که رویای دستیابی به یک کشور دموکراتیک برای عراقی‌ها عملا به کابوس تبدیل شده است؛ زیرا دیکتاتوری در عراق پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳ پایان نیافت بلکه روش آن تغییر کرد و نظام سیاسی در عراق از دیکتاتوری فردی به دیکتاتوری احزاب تغییر شکل یافت. وی افزود که آینده عراق به طور کلی تاریک است و گزینه‌های پیش‌روی ملت در چارچوب "مداخله ارتش و اعمال وضعیت اضطراری" محدود شده است.

وی خاطرنشان كرد كه یکی از عمده‌ترین نشانه‌‌های کمرنگ شدن رویای تحول دموکراتیک در عراق این است که مردم عراق در جست‌وجوی نجات‌دهنده‌ای هستند که کشور را از ورطه کنونی بیرون کشد و این امر نمایانگر کاهش احساس عمومی به احتمال تغییر در کشور است. الشریفی افزود ناکامی خیزش مردمی اخیر در ایجاد تغییر و تجربه تلخ مصطفی‌الکاظمی، نخست وزیر عراق با احزاب سیاسی و گروه‌های مسلح، باعث کنار گذاشتن ایده اعتراضات شده و آن را به گزینه‌ ناموفقی تبدیل کرده است، افزون بر آن‌که باور مردم به امکان دستیابی به تغییر از طریق انتخابات نیز به شدت کاهش یافته و در نتیجه، گرایش مردم به کودتای نظامی و وضعیت اضطراری افزایش یافته است.

همچنان، رسیدن احزاب و گروه‌های اسلام‌گرا به قدرت پس از سال ۲۰۰۳ و کنترل آنها بر نظام سیاسی در عراق عامل دیگری است که رویای مردم را به تحقق دموکراسی در کشور بر باد داده است؛ زیرا گروه‌های یادشده به بهره‌داری از دین برای کنترل قدرت باور دارند و چنین پدیده‌ای می‌تواند عامل بازدارنده در مسیر تحول به سوی دموکراسی محسوب شود.

الشریفی می‌گوید عوامل متعددی در جلوگیری از ظهور یک نظام دموکراتیک در عراق نقش دارد و از جمله می‌توان به جناح‌های سیاسی اشاره کرد که برای تحت کنترل درآوردن قدرت، دست به ائتلاف و اتحاد با قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی زده اند و حمایت کشورهای خارجی، جناح‌های مزبور را در قدرت نگه می‌دارد و منجر به فروپاشی متداوم ویژگی‌های دموکراسی در کشور می‌شود. وی افزود که از بین رفتن رویای دستیابی به نظام دموکراسی در عراق باعث شده است، مردم این کشور جذب الگوی عبدالفتاح السیسی، رئيس جمهوری مصر شوند و این اقدام می‌تواند بهترین راه حل برای بیرون رفت از باتلاق کنونی و حفظ ثبات و امنیت عراق باشد.

از سوی دیگر، علی المرهج، استاد فلسفه در دانشگاه مستنصریه بدین باور است که هرچند رویای دستیابی به نظام دموکراسی در عراق در گذشته کمرنگ شده بود، اما قیام مردمی اکتبر ۲۰۱۹، امیدواری به این رویا را باز گرداند و این واقعیت را به اثبات رساند که به‌رغم چالش‌های پیش‌رو، ملت عراق سعی دارد خود را از زیر سلطه استبدادی احزاب حاکم بیرون کند.

با آن‌که در مورد احتمال پذیریش حکومت نظامی صحبت‌هایی مطرح است، اما المرهج معتقد است که این ایده تا به حال برای جوانان عراقی جذاب به نظر نمی‌رسد، به ویژه پس از اعتراضات مردمی که منجر به افزایش آگاهی سیاسی میان جوانان عراقی شد و معترضان با سردادن شعار "ما وطن می‌خواهیم"، اراده خود را برای ایجاد یک دولت مدنی اعلام کردند.

المرهج معتقد است که ناکامی‌های پی‌درپی نظام‌های سیاسی حاکم در عراق در طول ۱۷ سال گذشته و دموکراسی توافقی باعث شد، مردم به طور عموم از دموکراسی در عراق برداشت منفی داشته باشند. وی افزود که علی‌رغم بقای رویای دستیابی به یک نظام دموکراتیک، احساس ناتوانی شماری از شهروندان عراقی در ایجاد تغییر در نظام حاکم، برخی از طبقات اجتماعی را به جست‌وجوی گزینه‌های غیر دموکراتیک وا داشته است، در حالی‌که برگزاری انتخابات عادلانه و شفاف می‌تواند مسیر تحقق رویای نظام دموکراتیک در عراق را هموار کند.