وقتی وزارت امور خارجه ترکیه روز ۱۴ ژوئن در اطلاعیه‌ای کتبی خبر از سفر دو روزه وزیر امور خارجه ایران در ۱۴ و ۱۵ ژوئن به شهر استانبول داد، توجه بسیاری از شهروندان ایران به موضوعات مورد گفت‌وگو میان ترکیه و ایران جلب شد.

شاید بتوان سفر محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران را در دوران پس از شیوع ویروس کرونا در جهان، اولین سفر رسمی یک مقام دولتی بلندپایه به ترکیه نامید، آن هم از ایران. کشوری که ترکیه علی‌رغم برنامه مرحله‌ای پذیرش اتباع خارجی، قرار نیست زودتر از اول آگوست (۱۱ مردادماه) مرزهایش را به روی شهروندان آن باز کند.

پیش از سفر ظریف روز ۱۲ ژوئن «حامی آکسوی» سخن‌گوی وزارت امور خارجه ترکیه درباره نشست روسای جمهور ترکیه، ایران و روسیه با محور سوریه گفته بود: «چنین نشستی مطابق اعلام جناب وزیر در دستور کار است، اما فعلا تاریخ آن مشخص نشده است.»

«مولود چاووش‌اوغلو»، وزیر امور خارجه ترکیه نیز در یک برنامه تلویزیونی در ارتباط با نشست سه‌جانبه سران کشورهای ترکیه، ایران و روسیه برای بررسی تحولات سوریه در چارچوب روند آستانه، گفته بود: «نوبت میزبانی به ایران رسیده است. ایران می‌تواند پس از همه‌گیری کرونا از این نشست میزبانی کند، اما در این میان می‌توانیم یک نشست مجازی هم برگزار کنیم.»

 اما ظاهرا برگزاری این نشست آن قدر برای حکومت ایران مهم بود که ظریف حاضر شد به ترکیه بیاید و پیش از این نشست هم مذاکراتی در این‌باره داشته باشد.

وزارت امور خارجه ترکیه پیش‌بینی کرده بود در این سفر تمام روابط دوجانبه و هم‌چنین تحولات منطقه‌ای و جهان مورد بحث و رایزنی طرفین قرار گیرد. در نشست خبری که در کاخ «دلما‌باغچه» استانبول برگزار شد، ظریف از ترکیه به دلیل ایستادگی در مقابل این تحریم‌ها و هم‌چنین ‌حمایت‌هایش از ایران قدردانی کرد.

وزیر امور خارجه ایران که پس از این سفر دو روزه عازم مسکو شد، بدون اشاره به محتوای مذاکرات در حساب توییتر خود نوشت: «مذاکرات سازنده‌ای با دوستم مولود چاووش اوغلو و دیگر مقامات ارشد استانبول داشتم. تبادلات نظر کامل انجام شده و تصمیماتی مفید درباره همکاری‌های دوجانبه و مسائل منطقه‌ای و جهانی گرفته شد. رایزنی‌های دقیق لازم‌الاجرا هستند. همسایگان همواره اولویت ما بوده‌اند.»

مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه هم پس از دیدار و گفت‌وگو با محمدجواد ظریف، در استانبول اعلام کرد: «پروازهای متقابل بین ترکیه و ایران از یکم آگوست (۱۱ مرداد ماه) آغاز خواهد شد.» تصمیمی که پیش از این سفر هم دولت ترکیه آن را اعلام کرده بود.

اعلام بازگشایی مرز هوایی ترکیه با ایران در حالی است که هنوز تاریخ دقیقی از سوی دولت ترکیه برای بازگشایی مرزهای زمینی جهت تردد مسافر اعلام نشده است. اما دیگر محورهای گفت‌وگو میان محمدجواد ظریف و همتایش در ترکیه چه موضوعاتی را دربر می‌گیرد؟

مناقشه سوریه

اکثر پایگاه‌های نظامی‌ ایران در سوریه بارها هدف حمله هوایی و موشکی ارتش اسرائیل قرار گرفته‌اند. ایران با تجهیز گروه‌های شبه‌نظامی از اتباع پاکستان و افغانستان در قالب یگان‌های فاطمیون و حضور نیروهای سپاه قدس به نفع دولت بشار اسد، با ادعای دفاع از حرم حضرت زینب در قالب نیروهای مدافع حرم در سوریه حضور دارد. حکومت ایران بابت این حضور هزینه سنگینی پرداخته است که به گفته «حشمت‌الله فلاحت‌پیشه»، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس، رقمی مابین ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار است: «باید این مبلغ را از سوریه پس بگیریم. پول این ملت آنجا هزینه شده است.»

مسئله جنگ داخلی سوریه موضوعی با اهمیت در سیاست خارجی حکومت ایران است. کشوری که ایران آن را یکی از اعضای مهم محور مقاومت می‌نامد و از ابتدای انقلاب ۵۷ تا امروز، خاندان اسد را در سوریه و خارج از آن به عنوان یک برادر استراتژیک حمایت کرده است؛ حمایتی همه جانبه که با آغاز اعتراضات بهار عربی در سوریه به دوران اوج خود رسید.

جنگ داخلی سوریه و مسئله امنیت مرزهای ترکیه نیز برای دولت ترکیه حائز اهمیت است. دولتی که از آغاز بحران سوریه با سیل مهاجران سوری به سمت مرزهایش روبه‌رو بوده است.

بنا به گزارش سازمان ملل حدود ۳ میلیون و هفتصد هزار پناه‌جوی سوری در ترکیه به سر می‌برند. بیش‌تر آن‌ها می‌خواهند به اروپا برسند. از این تعداد حدود ۳۰۰ هزار تن از آن‌ها در کمپ‌های پناهندگی دولتی به سر می‌برند و بقیه در روستاها و شهرهای این کشور پراکنده شده‌اند.

ترکیه خواهان ایجاد یک منطقه حائل در مرز مشترک با سوریه و بازگرداندن پناه‌جویان سوری به این منطقه است. دولت ترکیه در این خواسته خود به دنبال ایجاد یک منطقه امن است که راه نفوذ گروه‌های شبه‌نظامی کرد که آن‌ها را تروریست می‌نامد به ترکیه مسدود کند.

ارتش ترکیه در ماه‌های اخیر برای ایجاد این منطقه حائل در خاک سوریه متحمل تلفات انسانی هم شده است. جدا از ایران، روسیه نیز در سوریه از دولت بشار اسد حمایت کرده و به نفع او وارد جنگ داخلی سوریه شده است. «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه بارها اتحادیه اروپا و دولت‌های جهان را به بی توجهی در مسئله سوریه متهم کرده و با توجه به حضور پناه‌جویان سوری در خاک کشورش، دو بار تهدید کرده که مرزهایش را برای عبور آن‌ها و رسیدن به خاک اروپا باز خواهد کرد. اتفاقی که در سال‌های اخیر باعث سرازیر شدن بیش از صدها هزار سوری به سمت اروپا شد.

۲۹ فوریه ۲۰۲۰ و در دومین مرحله گشایش مرزهای ترکیه به سمت اروپا حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر از این پناهندگان خود را به مرزهای ترکیه و کشورهای اروپایی رساندند تا از ترکیه خارج شوند. همان زمان «فخرالدین آلتون»، وزیر ارتباطات ترکیه گفت: «حالا دیگر این پناه‌جویان مشکل اروپا و جهان خواهند بود. ترکیه هیچ گزینه دیگری ندارد اما کم کردن کنترل مرزهایش به این دلیل بوده که برای میزبانی پناه‌جویان سوری، به اندازه کافی کمک و حمایت دریافت نکرده است.»

صدور گاز

ایران پس از روسیه با داشتن ۱۸ درصد از منابع گازی جهان در جایگاه دوم ایستاده اما به دلیل مناقشاتی که بر سر دو پرونده هسته‌ای و موشکی با جهان ایجاد کرده و هم‌چنین نداشتن یک برنامه‌ منسجم برای صادرات گاز و تعلل‌ وزارت نفت در تمدید قراردادهای قبلی و یا عقد قرارداد جدید، به سمتی پیش رفته که ممکن است در سال‌های آینده، از بازار جهانی گاز حذف شود.

اگر جمهوری اسلامی ایران نتواند پرونده این مناقشات را با جهان به سمت صلح و توافق ببرد، خیلی راحت به وضعیتی که در بازار نفت به آن دچار شده گرفتار خواهد شد. نه کسی حاضر به خرید محصولات گازی خواهد بود و نه حاضر به سرمایه‌گذاری در توسعه تولید.

به دلیل وضع شدیدترین تحریم‌ها علیه ایران از سوی آمریکا، مدت‌هاست که همه طرح‌های ایران برای تولید ال‌ان‌جی، نیمه‌تمام رها شده است. به همین دلیل به جز صادرات گاز از طریق خط لوله، گزینه دیگری پیش روی ایران نیست. ایران در سال ۱۳۹۴ قراردادی برای صادرات روزانه ۳۵ میلیون متر مکعب گاز به بصره امضا کرد. در قرارداد دیگری هم که در سال ۹۶ اجرایی شد، ایران می‌بایست روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به برای تامین سوخت نیروگاه‌های «المنصوره» و «الصدر» به بغداد صادر می‌کرد. اما ایران نتوانست این تعهد را اجرایی کند.

ترکیه در سال ۱۳۹۲ پیشنهاد افزایش دو برابری خرید گاز از ایران را مطرح کرد. ولی ظاهرا مخالفت وزیر نفت با این پیشنهاد باعث شد تا ترکیه برای این خرید به سمت روسیه و آذربایجان برود. رد این پیشنهاد از سوی ایران در حالی بود که ترکیه‌ رسماً اعلام کرده بود برای بخش صنعتی خود می‌خواهد حساب ویژه‌ای روی گاز ایران باز کند. موضوعی که نشانه عزم جدی برای دو برابر کردن واردات بود.

انفجار خط لوله صادرات گاز ایران به ترکیه هم که روز ۱۲ فروردین ۱۳۹۹ در خاک ترکیه و در نزدیکی مرز بازرگان رخ داد، مسیر فروش گاز به یکی از مهم‌ترین مشتریان گازی ایران را در دوران تحریم‌ها برای مدتی متوقف کرد. صادرات گاز ایران به ترکیه در ماه‌های اخیر تحت تاثیر ‌تحریم‌ها به شدت کاهش یافته است. در فاصله فروردین تا آذر سال ۹۸ با ۱۰.۵ درصد کاهش به ۴.۵ میلیارد متر مکعب رسید. ایران در مهرماه سال ۱۳۹۸، تنها ۱۶۰ میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر کرد که کم‌ترین میزان طی ده سال گذشته بود. براساس آمارهای رسمی ترکیه، در سال ۲۰۱۹ این کشور در مجموع هفت میلیارد و ۷۳۵ میلیون متر مکعب گاز از ایران وارد کرده است.‎

محمد جواد ظریف در نشست استانبول اعلام کرد: «با تلاش ترکیه تا پایان ماه جاری انتقال گاز طبیعی از ایران به ترکیه دوباره از سر گرفته خواهد شد و در شرایط تابستانی مردم و صنعت ترکیه از گاز ایران بهره‌مند خواهند شد.»

حضور «پ‌ک‌ک» در مرزهای ایران

هفتم ژوئن ۲۰۲۰ «سلیمان سویلو»که به پاسگاه مرزی «ارسوز» در نزدیکی مرز ایران رفته بود، از پایان عملیات ساخت دیوار مرزی ترکیه با ایران تا پایان سال جاری خبر داد.

عملیات ساخت دیوار مرزی به طول ۱۴۴ کیلومتر بین ایران و ترکیه از نیمه دوم سال ۲۰۱۷ آغاز شده و مقامات ترکیه گفته‌اند که این دیوار امنیتی مانع رفت‌وآمد اعضای «پ‌ک‌ک»، عبور و مرور قاچاقچی‌ها و مبادله کالای قاچاق در طول مرز خواهد شد.

وزیر کشور ترکیه در دیدار خود گفت که برای کنترل مرزی با ایران در مرزهای آغری و ایغدیر سیم خاردار کشیده شده و دوربین‌های دید در شب، دوربین‌های حرارتی و سنسورهای روشنایی نصب شده است.

وزیر کشور ترکیه با اشاره به این که نزدیک به ۱۰۰ نیروی «پ‌ک‌ک» در منطقه دامبات ماکو در خاک ایران حضور دارند، خواستار پی‌گرد آن‌ها از سوی دولت ایران شد: «طبق توافقات از مبارزه ترکیه با تروریست‌ها حمایت کند.»

اگرچه ایران تاکنون درباره حضور اعضای «پ‌ک‌ک» و درخواست ترکیه اظهارنظر نکرده، اما این مسئله هم می‌تواند در گفت‌وگوهای دوطرفه مطرح شده باشد. به خصوص که در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۹ برخی رسانه‌ها از انجام عملیات نظامی هم‌زمان در منطقه چومان و ارتفاعات حاج عمران واقع در اقلیم کردستان خبر دادند.

پس از این سفر هم‌چنین ایران برای نخستین بار موضع‌گیری صریح و شفافی در خصوص حضور ترکیه در لیبی داشت و پشتیبانی خود را از نیروهای مورد حمایت ترکیه در لیبی اعلام کرد. ظریف در این سفر به صراحت از «دیدگاه مشترک ایران و ترکیه» در مورد لیبی سخن گفت و برای پایان یافتن «درد و رنج مردم لیبی در آینده‌ای نزدیک» ابراز امیدواری کرد.

بازگشایی مرز

ترکیه یکی از اولین کشورهایی بود که با شیوع ویروس کرونا تمام مرزهای زمینی و هوایی خود را با اغلب کشورها مسدود کرد. این کشور در حال حاضر با یک برنامه مرحله‌ای قصد دارد آرام آرام نسبت به پذیرش مسافر و از سرگیری روابط تجاری با کشورهای همسایه اقدام کند. ایران در این برنامه، درست در آخرین خانه جدول نشسته است. یعنی آخرین کشوری که روادید مسافری‌اش دوباره برقرار خواهد شد. وزیر امور خارجه ایران در نشست استانبول درباره بازگشایی مرزهای ترکیه و ایران گفت: «در مرحله اول بازگشایی مرزها به قصد تجاری برای هر دو کشور بسیار مهم بود.»

به گفته ظریف دو کشور با همکاری در مورد پروتکل‌‌های بهداشتی و هم‌چنین ارتباطات مختلف دو کشور در زمینه وزارت‌های بهداشت، امور خارجه و هم‌چنین وزارت راه دو کشور، مرزها در سطح تبادلات تجاری بازگشایی شده‌اند.

او با اشاره به این که تبادلات ریلی ادامه داشته گفت: «طبق برنامه‌ در آینده پروازهای خطوط هوایی بین دو کشور از سرگرفته خواهد شد. در مورد رفت‌وآمد مسافران مهم‌ترین موضوع سلامت مردم است. ما هم در ایران هنوز در زمینه بازگشایی و فعالیت توریسم تصمیم قطعی اتخاذ نکرده‌ایم. این موضوع هفته گذشته در دستور کار ستاد ملی کرونا قرار گرفته است.»

البته موضوعات مورد بحث میان دو کشور به این موارد خلاصه نمی‌شود. مسئله تحریم‌ها و حواشی آن در سال‌های اخیر مثل ماجرای حضور و فعالیت‌های رضا ضراب و شریکش بابک زنجانی در ترکیه و درگیر شدن چند بانک خصوصی این کشور در پرونده‌ای که هم‌چنان در امریکا مفتوح است و یا برخورد با مخالفان سیاسی ایران در ترکیه هم می‌تواند در گفت‌وگوها مطرح شده باشد اما دو طرف تمایلی به اعلام آن به صورت علنی نداشته‌اند.

یک حاشیه سفر دو روزه آقای ظریف به استانبول هم انتشار ویدیوی سیاحت و خرید او در یکی از مراکز خرید این شهر است. در ویدیو آقای ظریف با پوشیدن لباس غیررسمی با تعدادی از همراهان و محافظانش دیده می‌شود. گویا آقای وزیر فقط برای مذاکره به استانبول نیامده بود و قصد داشت فهرست خریدش را هم با شروع سفرهای خارجی‌اش به روز کند.