علی لاریجانی، دبیر جدید شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی، روز دوشنبه عازم بغداد شد و با قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق، دیدار کرد.

لاریجانی که برای نخستین بار از زمان انتصاب به مقام دبیری شورای عالی امنیت ملی به عراق و لبنان سفر می‌کند، پیش از آغاز این سفرها گفت که امضای توافقنامه امنیتی بین تهران و بغداد را پیگیری خواهد کرد.

او از محل کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین سپاه قدس، در نزدیکی فرودگاه بغداد هم بازدید کرد. قاسم سلیمانی به همراه ابومهدی مهندس، فرمانده ارشد حشد الشعبی، دی‌ماه ۱۳۹۶ به دستور دونالد ترامپ در زمان ورود به بغداد طی عملیات پهپادی ارتش آمریکا کشته شد.

دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی پیش از آغاز این سفرها به خبرنگاران رسانه‌های داخلی گفت که در سفر به بیروت، حامل پیام‌هایی برای لبنان است. او بدون اشاره دقیق به این پیام‌ها ادامه داد: «مواضع ما در لبنان روشن است و وحدت ملی در لبنان موضوع مهمی است که باید حفظ شود.»

این اظهارات در حالی است که دولت لبنان در روزهای گذشته به‌شدت از جمهوری اسلامی انتقاد کرده و از تهران خواسته است که در موضوع خلع سلاح حزب‌الله دخالت نکند.

روز یکشنبه پس از آنکه علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی، مخالفتش را با خلع سلاح حزب‌الله لبنان ابراز کرد، بیروت این گفته‌ها را «دخالت آشکار و غیرقابل قبول» خواند و آن‌ها را محکوم کرد. پیش از آن هم عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، گفته بود که هر تصمیمی درمورد خلع سلاح به عهده حزب‌الله است و تصریح کرد که تهران «از متحد خود از دور حمایت می‌کند».

این مواضع سبب شد وزارت خارجه لبنان با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کند که «برخی مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی بارها با بیان اظهارات بی‌اساس درمورد تصمیم‌های داخلی لبنان، که هیچ ارتباطی با تهران ندارد، پا را از حدشان فراتر گذاشته‌اند». این وزارتخانه در ادامه، به «رهبری در تهران» یادآوری کرد که جمهوری اسلامی با تمرکز بر مسائل مردم خود، به نتایج بهتری خواهد رسید.

مقام‌های جمهوری اسلامی پیش از این نیز درباره حمایت از حزب‌الله سخنانی گفته‌ بودند، تا آنجا که وزارت خارجه لبنان اوایل امسال، سفیر جمهوری اسلامی را به دلیل اظهارات انتقادآمیزش درمورد طرح خلع سلاح، احضار کرد.

اظهارات مقام‌های جمهوری اسلامی درباره حمایت از حز‌ب‌الله و سفر کنونی لاریجانی به عراق و لبنان نشان دهنده واهمه تهران از کاهش نفوذش در کشورهای منطقه و از دست دادن نیروهای نیابتی است که سال‌ها روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده است.

نگرانی تهران از آن رو است که تصمیم جدید برای محدود کردن تسلیحات در دست نیروهای رسمی دولت و خلع سلاح حزب‌الله، از زمان پایان جنگ داخلی لبنان در بیش از سه دهه پیش که در آن همه گروه‌های مسلح به جز حزب‌الله، سلاح‌هایشان را تحویل دادند، بی‌سابقه است.

کابینه لبنان هفته گذشته به ارتش این کشور دستور داد برای انحصار سلاح‌ در دست دولت تا پایان سال، طرحی تهیه کند؛ اقدامی که به معنای خلع سلاح گروه شبه‌نظامی حزب‌الله خواهد بود و به این ترتیب، جمهوری اسلامی که با سقوط بشار اسد، پایگاه نفوذش در سوریه را از دست داده، در آستانه از دست دادن یکی دیگر از متحدان کلیدی خود است.

در عراق، نیز دولت این کشور در برابر گروه شبه‌نظامی کتائب حزب‌الله موضعی سختگیرانه‌تر در پیش گرفته است. دولت این کشور تصمیم دارد شماری از اعضای کتائب حزب‌الله را به علت درگیری مرگباری که اخیر در بغداد روی داد، محاکمه و برخی دیگر آنان را از فرماندهی عزل کند.

حمله اواخر ماه ژوییه به یک دفتر دولتی در جنوب بغداد سه کشته به جا گذاشت که یکی از آن‌ها نیروی پلیس بود. مقام‌های عراق کتائب حزب‌الله را مسئول مستقیم این حمله دانستند. کتائب حزب‌الله مانند سایر گروه‌های مسلحی که جمهوری اسلامی آنان را برای جنگ با داعش آموزش داده، به‌منزله بخشی از نیروهای «حشدالشعبی» در ساختار نیروهای امنیتی رسمی عراق ادغام شد. با این حال، این گروه به انجام دادن اقدام‌های خودسرانه شهرت دارد.

بر اساس قانونی که سال ۲۰۱۶ تصویب شد، حشدالشعبی به‌عنوان یک نهاد عمومی به رسمیت شناخته شده است، اما برخی گروه‌های وابسته به آن در حالی حقوق دولتی دریافت می‌کنند که عملا خارج از چارچوب حاکمیت‌اند و فعالیت مستقل دارند. برخی از این گروه‌ها با دولت بغداد هم‌راستا عمل می‌کنند، اما برخی دیگر خود را بخشی از «محور مقاومت» به رهبری تهران می‌دانند و در گذشته با راکت و پهپادهای انتحاری به پایگاه‌های آمریکایی در عراق حمله کرده‌اند.

جمهوری اسلامی در تلاش برای مشروعیت بخشیدن به حشدالشعبی است تا این گروه بتواند نقشی را که سپاه پاسداران به‌عنوان یک نیروی رسمی و مشروع در ایران ایفا می‌کند، در عراق بازی کند. با این حال محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، اعلام کرده که برای نگهداری سلاح خارج از چارچوب نهادهای دولتی در این کشور «هیچ دلیلی وجود ندارد» و همچنین تاکید کرده که برای جلوگیری از ورود گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی در عراق به جنگ ۱۲ روزه، از ترکیب فشار سیاسی و نظامی استفاده کرده است.

به باور برخی از کارشناسان، در حالی که حماس در جنگ با اسرائيل بسیار تضعیف شده است، حوثی‌های یمن تحت حملات شدید اسرائیل و آمریکا قرار گرفته‌اند و پس از روی کار آمدن احمد الشرع، جمهوری اسلامی در سوریه هم دیگر جایگاه و نفوذی ندارد، خلع سلاح حزب‌الله در لبنان و نیروهای نیابتی تهران در عراق به یکی از کابوس‌های رژیم حاکم بر ایران تبدیل شده است.

ناظران معتقدند جمهوری اسلامی حاضر نیست این واقعیت را بپذیرد که لبنان را هم مانند سوریه از دست داده و پس از فرار بشار اسد به مسکو در هشتم دسامبر ۲۰۲۴، دیگر برای بازگشت حکومت اقلیت علوی در سوریه نیز راهی باقی نمانده است. علاوه بر این، با وجود حضور محمد شیاع السودانی به‌عنوان نخست‌وزیر عراق نمی‌خواهد این حقیقت را بپذیرد که عراق دیگر مانند گذشته تحت کنترلش نیست.

در چنین شرایطی، سفر لاریجانی به بغداد و بیروت تلاشی برای حفظ نظم قدیمی موردنظر جمهوری اسلامی در منطقه است که اکنون بیش‌ازپیش در آستانه تغییر شکل است. این موضوع به‌ویژه در شرایطی که جمهوری اسلامی در جریان جنگ ۱۲ روزه با اسرائيل متحمل خسارات سنگینی شد و تاسیسات هسته‌ای‌اش نیز هدف حمله ایالات متحده قرار گرفته، برای تهران بسیار نگران‌کننده است.

در کنار تمام این‌ها، تهران در معرض فشارهای بین‌المللی فزاینده درباره پرونده هسته‌ای خود نیز قرار گرفته و با تهدید کشورهای اروپایی درباره فعال کردن مکانیسم ماشه مواجه است؛ چالش‌هایی که هر کدام‌ــ در کنار مشکلات داخلی‌ــ برای رژیم حاکم بر ایران می‌تواند به مثابه یک بحران سرنوشت‌ساز باشد.

الشرق الاوسط چندی پیش در گزارشی، درباره تضعیف تهران در ماه‌های اخیر به نقل از دو شخصیت برجسته گروه‌های مسلح وابسته به جمهوری اسلامی در عراق نوشت: «شماری از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران از جمله اسماعیل قاآنی، فرمانده نیروی قدس، که پیوسته در بغداد حضور دارند، به این گروه‌ها گفته‌اند که موضع جدید تهران درباره تشدید تنش‌ها با آمریکا و اسرائیل، تلاش برای خرید زمان است تا جمهوری اسلامی بتواند نفسی تازه کند و قدرت نظامی‌اش را بازسازی کند.»

در گزارش آن نشریه همچنین اشاره شد که در رویارویی سرنوشت‌ساز کنونی که از یک سو میان دولت محمد شیاع السودانی و حشدالشعبی عراق و از سوی دیگر میان دولت نواف سلام و حزب‌الله لبنان جریان دارد، زمان نقشی تعیین‌کننده خواهد داشت و جمهوری اسلامی نیز تلاش می‌کند تا فرصت از دست نرفته است، جای پایش را در منطقه محکم کند؛ اقدامی که با تحولات کنونی در منطقه، بعید است نتیجه‌بخش باشد.