جمهوری اسلامی ایران که بیمناک بود از بیانیه‌ میانجی‌گری دونالد ترامپ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان کنار گذاشته شده باشد، روز شنبه از مداخله خارجی ابراز نگرانی کرد. این دو کشور با امضای پیمان صلح در واشینگتن و توافق بر سر واگذاری کنترل گذرگاه راهبردی زنگزور در مرز ایران به یک کنسرسیوم خصوصی آمریکایی، به پایان ۳۵ سال دشمنی نزدیک‌تر شده‌اند.

این گذرگاه از جنوب ارمنستان می‌گذرد و جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌کند. آمریکا این گذرگاه را تحت حاکمیت ارمنستان و بر اساس اجاره ۹۹ ساله اداره خواهد کرد که توازن قدرت در منطقه را تغییر می‌دهد. برخی تحلیلگران ایرانی این توافق را به‌معنای «خفه شدن ژئوپلیتیکی ایران در منطقه» دانستند.

کنترل این گذرگاه که در امتداد مرز میان ارمنستان و شمال ایران قرار دارد بزرگ‌ترین مانع تحقق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بوده است.

این توافق همچنین ضربه‌ای دیگر به نفوذ رو به افول روسیه در منطقه وارد می‌کند، زیرا نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، کشور عمدتا مسیحی‌اش را به‌سوی غرب و در نهایت اتحادیه اروپا هدایت می‌کند. به نظر می‌رسد روسیه‌ــ که همچنان یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد‌ــ قادر به مقابله با طرح ابتکاری ترامپ نیست، که بخشی از این موضوع به‌دلیل درگیری‌ روسیه در اوکراین است.

عباس موسوی، سفیر پیشین جمهوری اسلامی در باکو و معاون سخنگوی ریاست‌جمهوری، دخالت مستقیم ترامپ در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان را «جالب، توهین‌آمیز و خطرناک» توصیف کرد.

اما جمهوری اسلامی کار چندانی نمی‌تواند انجام دهد تا از توافقی جلوگیری کند که آمریکا، ارمنستان و جمهوری آذربایجان آن را در راستای منافع مشترکشان می‌دانند.

ارمنستان و جمهوری آذربایجان از اواخر دهه ۱۹۸۰ درگیر مناقشه بوده‌اند، زمانی که قره‌باغ کوهستانی‌، منطقه‌ای کوهستانی در آذربایجان که عمده ساکنانش ارمنی‌اند، با حمایت ارمنستان از جمهوری آذربایجان جدا شد. جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ با اقدام نظامی کنترل کامل این منطقه را بازپس گرفت و تقریبا همه ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن این منطقه به ارمنستان گریختند.

در بخش ابتکاری‌ این توافق، یک کنسرسیوم آمریکایی‌ــ که هنوز تشکیل نشده است‌– کنترل گذرگاه ترانزیتی ۳۰ کیلومتری که جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، به دست خواهد گرفت. این مسیر «راه ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» نام خواهد گرفت.

این طرح که نخستین‌ بار در دوران دولت بایدن مطرح شد، چشم‌اندازی از حضور آمریکا در مرز ایران ایجاد می‌کند. تهران نگران است که چنین تحولی ممکن است دسترسی ایران به دریای سیاه و همچنین مسیر اروپا از طریق گرجستان را قطع کند.

گشایش مرزی بیشتر با ترکیه ارمنستان را وارد پروژه «کریدور میانی» می‌کند، مسیر تجاری اقتصادی بین اروپا و چین که روسیه و ایران را دور می‌زند. رهبران ارمنستان مدت‌ها است که چشم به مزایای اقتصادی این پروژه برای کشور محصور در خشکی‌شان دارند.

کاخ سفید اعلام کرد که گذرگاه جدید «امکان اتصال بدون مانع میان دو کشور را فراهم می‌کند، در حالی که به حاکمیت، تمامیت ارضی و مردم ارمنستان احترام می‌گذارد». این مسیر جاده، راه‌آهن، خطوط نفت و گاز و کابل‌های فیبر نوری را شامل می‌شود. حضور تجاری آمریکا انگیزه هر یک از طرفین برای توسل به راه‌حل‌های نظامی را کاهش می‌دهد.

دو طرف همچنین توافق کرده‌اند به سایر مناقشات مرزی پایان دهند، اما الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در نشست‌های خبری تاکید کرد که توافق نهایی نیازمند اصلاح قانون اساسی ارمنستان برای حذف «ادعاهای ارضی بی‌اساس» علیه آذربایجان است و افزود آمریکا امتناع از انجام این کار را «بی‌احترامی» تلقی خواهد کرد. انتظار می‌رود ارمنستان در سال ۲۰۲۷ همه‌پرسی قانون اساسی برگزار کند، اما هرچه علی‌اف بیشتر بر این خواسته پافشاری کند، خصومت داخلی در ارمنستان افزایش خواهد یافت.

با این حال، علی‌اف و متحدش، ترکیه، از این توافق سود زیادی می‌برند و احتمالا به‌دنبال مانع‌تراشی نخواهند بود. برای نمونه، بخشی از توافق رفع محدودیت‌های همکاری نظامی میان جمهوری آذربایجان و آمریکا است. علی‌اف گفت: «ما پیش‌نویس توافق صلح را که مدت‌ها مورد مذاکره بود، امضا کرده‌ایم و این پیش‌امضا در پایتخت ابرقدرت شماره یک جهان، در دفتر شماره یک جهان و در حضور رئیس‌جمهوری بزرگ آمریکا به این معناست که بی‌‌تردید هیچ‌یک از طرفین به عقب بازنمی‌گردند.»

او همچنین خواستار اعطای جایزه صلح نوبل به ترامپ شد.

ترجمه از گاردین