آیین باستانی شب یلدا یا شب چله که پیشینه آن به ایران باستان بازمی‌گردد، هزاران سال است به‌عنوان نماد پیروزی نور بر تاریکی در فرهنگ ایرانیان پاس داشته می‌شود. در این شب، مردم تا بامداد گرد هم می‌آیند و با همنشینی دور سفره‌ای از خوراکی‌های ویژه یلدا، فرا رسیدن صبح و نوید روشنایی را انتظار می‌کشند.

با این حال، این آیین کهن در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، از یک‌سو با بی‌اعتنایی معنادار و گاه تحریف تاریخی از سوی جمهوری اسلامی مواجه بوده و از سوی دیگر، تحت فشار تورم مزمن و افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها، برگزاری آن برای بخش قابل‌توجهی از جامعه دشوار شده است؛ تا جایی که امروز بسیاری از خانواده‌ها دیگر توان تامین حداقلی خوراکی‌های سفره شب یلدا را هم ندارند.

روزنامه هم‌میهن در گزارشی میدانی از هزینه‌های برگزاری شب یلدا، با بررسی قیمت اقلام رایج این مناسبت، می‌نویسد که هزینه خرید یک کیلو آجیل شب یلدا، به‌همراه میوه‌هایی مانند سیب و انار و نیز یک کیلو شیرینی خشک، به حدود سه میلیون تومان می‌رسد.

اگر هزینه تهیه شام شب یلدا نیز به این اقلام افزوده شود، برگزاری یک یلدای ساده برای خانواده‌های کارگری در حدود چهار تا پنج میلیون تومان هزینه در پی دارد؛ رقمی قابل‌توجه در شرایطی که حداقل دستمزد کارگران شاغل و بازنشسته، حتی با احتساب تمامی مزایا، حدود ۱۵ میلیون تومان براورد می‌شود.

یلدای ۲۰ میلیون تومانی

روزنامه ستاره صبح در گزارشی با عنوان «یلدا بی‌یلدا»، بر اساس بررسی‌های میدانی از بازار خوراکی‌های شب یلدا نوشته که یک خانواده برای برگزاری یک مهمانی ۱۰ نفره، تنها برای خرید یک کیلو آجیل، ناگزیر از پرداخت حداقل دو تا سه میلیون تومان است. افزون بر آن، هزینه تهیه میوه حدود یک میلیون تومان و شیرینی دست‌کم ۵۰۰ هزار تومان براورد می‌شود. هزینه یک شام مختصر نیز بین پنج تا ۱۰ میلیون تومان نوسان دارد. در مجموع، برگزاری یک مهمانی ۱۰ نفره شب یلدا رقمی در حدود ۲۰ میلیون تومان هزینه دارد که در تاریخ برگزاری آیین یلدا سابقه نداشته است. این روزنامه پیش‌بینی کرد که نوروز امسال از شب یلدا هم «کم‌رنگ‌تر» باشد.

قیمت آجیل شب یلدا اکنون در حالی به کیلویی یک میلیون و ۳۰۰ هزار تومان رسیده است که در سال ۱۴۰۳، هر کیلوگرم آجیل چهارمغز درجه ۱ حدود ۷۳۵ هزار تومان، آجیل شیرین ۴۰۷ هزار تومان و آجیل شور ۴۲۲ هزار تومان عرضه می‌شد. قیمت میوه‌های شاخص شب یلدا نیز در همان سال به‌طور متوسط برای هر کیلوگرم، انار ۳۷ هزار تومان، هندوانه ۱۴ هزار تومان و خرمالو ۴۰ هزار تومان بود و هزینه تهیه سفره یلدای یک خانواده چهارنفره، بدون در نظر گرفتن شام، بین ۱.۷ تا چهار میلیون تومان براورد می‌شد.

این ارقام نشان می‌دهد که حتی سال گذشته نیز برگزاری شب یلدا برای خانوارهای با درآمد متوسط پرهزینه تلقی می‌شد، اما در سال ۱۴۰۴ فشار اقتصادی به‌مراتب تشدید شده است. سایت اقتصادی تجارت‌نیوز نیز در گزارشی آماری از هزینه‌های شب یلدا نوشته که مجموع هزینه‌های برپایی یک سفره یلدای استاندارد به‌همراه یک شام سنتی، معادل حدود ۴۰ درصد کل حداقل حقوق ماهانه یک کارگر در سال ۱۴۰۴ است.

به‌ نوشته تجارت‌نیوز، گرانی بی‌سابقه شب یلدای ۱۴۰۴ را با جهشی چشمگیر در قیمت‌ها همراه و این مناسبت سنتی را برای بسیاری از خانواده‌های ایرانی به چالشی جدی در حوزه معیشت تبدیل کرده است. بر اساس رصد بازار، برگزاری یک دورهمی خانوادگی چهارنفره، حتی با در نظر گرفتن حداقل‌های مرسوم، نیازمند بودجه‌ای چند میلیون تومانی است.

تجارت‌نیوز می‌افزاید که آجیل با عبور از مرز یک میلیون تومان برای هر کیلوگرم و شیرینی با قیمت حدود ۳۵۰ هزار تومان، در صدر اقلام پرهزینه قرار دارند. میوه‌های شاخص شب یلدا مانند انار و هندوانه نیز به‌ترتیب با قیمت‌های حدود ۱۷۰ هزار تومان و ۲۰۰ هزار تومان عرضه می‌شوند. قیمت یک پرس سبزی پلو با ماهی که در برخی مناطق غذای مخصوص شب یلدا است، برای هر نفر دست کم ۳۵۰ هزار تومان محاسبه شده است.

فروش قسطی آجیل شب یلدا

در شرایطی که هزینه‌های برگزاری شب یلدا به‌ میزان چشمگیری افزایش یافته، شوق برگزاری این آیین ملی همچنان در میان مردم زنده است و بسیاری از خانواده‌ها می‌کوشند آن را هرچند به شکلی مختصر، برگزار کنند. در این میان، برخی به خرید قسطی بخشی از اقلام یلدایی از جمله آجیل، روی آورده‌اند و فروشگاه‌های حضوری و پلتفرم‌های آنلاین هم برای جذب مشتری و رونق بخشیدن به کسب‌وکارشان، با انتشار آگهی‌های تبلیغاتی، فروش قسطی اقلامی مانند آجیل را در دستور کار قرار داده‌اند؛ پدیده‌ای که بازتابی از کاهش شدید قدرت خرید خانوارها و تغییر الگوی مصرف است.

در کنار این روند، بسیاری یادآور می‌شوند که قیمت‌های سرسام‌آور نتیجه مستقیم مجموعه‌ای از سیاست‌های اقتصادی، ناکارآمدی، رانت و فساد ساختاری در جمهوری اسلامی است.

برای درک دقیق‌تر عمق سقوط ارزش پول ملی و قدرت خرید مردم کافی است، به قیمت‌های حدود پنج دهه پیش نگاهی بیندازیم؛ خواهیم دید که مبلغ معادل یک تا یک میلیون و ۳۰۰ هزار تومان که امروز تنها برای خرید یک کیلوگرم آجیل شب یلدا کفایت می‌کند، در سال ۱۳۵۷ فراتر از ارزش یک آپارتمان یا ملک در شمال تهران بود.

در بررسی قیمت مسکن در سال ۱۳۵۷، منابع مختلف اعداد متفاوتی ارائه می‌دهند؛ برخی قیمت هر مترمربع آپارتمان را حدود هزار تا دو هزار تومان ذکر کرده‌اند و برخی دیگر از رقمی تا ۱۵ هزار نام برده‌اند. این اختلاف ارقام به نوع ملک و منطقه جغرافیایی آن ارتباط دارد، اما در هر صورت با در نظر گرفتن این داده‌ها و مبنا قرار دادن رقم متری ۱۵ هزار تومان برای خرید می‌توان گفت قیمت یک واحد مسکونی مثلا ۶۰ متری در مناطق شمالی تهران در آن دوره، حتی در سناریوهای گران‌تر، به‌مراتب کمتر از یک تا یک میلیون و ۳۰۰ هزار تومان بود؛ رقمی که امروز تنها برای خرید یک کیلوگرم آجیل شب یلدا کفایت می‌کند.

با وجود چنین فاجعه‌ای در قدرت خرید و معیشت مردم، مسئولان جمهوری اسلامی به‌جای پذیرش مسئولیت و پاسخگویی، با نوعی فرار روبه‌جلو، می‌کوشند وضعیت موجود را توجیه کنند. نمونه روشن این رویکرد اظهارات اخیر وزیر جهاد کشاورزی است که گرانی محصولات شب یلدا را نه نتیجه تورم ساختاری و سیاست‌های اقتصادی، بلکه به «وجدان و انصاف فروشندگان» نسبت داد و ادعا کرد که «قیمت محصولات شب یلدا به وجدان و انصاف فروشنده بستگی دارد».