«شما از بین حرف‌های مسئولان و آمار و ارقامی که می‌دهند، متوجه کاهش مصرف شیر می‌شوید، ولی من اینجا در مغازه‌ام، وضعیتی را می‌بینم که به جرات می‌توانم بگویم در تمام این ۳۵ سال کاسبی‌، ندیده‌ام. تقریبا ۸۰ درصد بطری‌ شیر‌هایی که برای ما می‌آید، مرجوع می‌شود، چون خریدار ندارند.»

این‌ها سخنان علی‌آقا، مغازه‌دار ۵۸ ساله، است که در یکی از محله‌های متوسط تهران سوپرمارکت دارد. او که دلیل این میزان مرجوعی شیر در هفته‌های اخیر برایش معما شده بود، چند روز پیش از راننده شرکت توزیع محصولات لبنی، شنید که این وضعیت فقط مختص مغازه او نیست و در برخی مناطق تا ۹۰ درصد یا حتی به طور کل شیرها مرجوع می‌شود و کار این روزهای آن‌ها فقط جمع کردن مرجوعی‌ها یا همان بطری‌های فروش‌نرفته از مغازه‌ها است.

این کاسب تهرانی با تاکید می‌گوید: «شما در نظر داشته باشید که با وجود آلودگی هوا و سرمای زمستان، مصرف شیر طبیعتا باید بالا می‌رفت، اما اوضاع کاملا برعکس شد.»

بررسی قیمت‌ها در روز چهارشنبه نوزدهم آذرماه نشان می‌دهد که بهای انواع شیر در ایران نسبت به ماه‌های گذشته، افزایشی سرسام‌آور داشته است. به‌عنوان مثال یک بطری شیر کم‌چرب بدون لاکتوز دامداران به قیمت ۶۵ هزار و ۸۹۰ تومان عرضه می‌شود. شیر پرچرب پگاه هم ۷۴ هزار و ۲۵۰ تومان قیمت دارد و قیمت شیر سنتی پرچرب میهن هم به ۷۲ هزار و ۵۰ تومان رسیده است. شیر پرچرب یک لیتری میهن هم با ۱۰۴ هزار و ۵۰۰ تومان قیمت‌گذاری شده است.

علی‌احسان ظفری، رئیس اتحادیه فراورده‌های لبنی، به‌تازگی اعلام کرده که افزایش مداوم قیمت محصولات لبنی موجب شده است حجم قابل‌توجهی از این محصولات در فروشگاه‌ها بدون مشتری بماند و در نتیجه میزان مرجوعی‌ به کارخانه‌ها به شکل کم‌سابقه‌ای بالا برود.

به گفته این مقام صنفی، سرانه مصرف لبنیات در ایران نسبت به ۱۵ سال پیش، تقریبا به یک‌سوم رسیده و از ۱۳۰ کیلوگرم در سال ۱۳۸۹ به حدود ۵۰ کیلودر سال جاری سقوط کرده است؛ افتی که به گفته او، نتیجه مستقیم جهش‌های قیمتی است و موجب شده است دهک‌های ۱ تا ۵، یعنی حدود ۴۰ تا ۴۵ میلیون نفر از جمعیت ایران، عملا نتوانند لبنیات بخرند.

رئیس اتحادیه فراورده‌های لبنی با بیان اینکه در پی افزایش ۱۳۰ درصدی قیمت شیر در سه ماه گذشته، حدود هزار کارخانه لبنی تعطیل شدند، تاکید کرد که ادامه این روند هم سلامت جامعه را تهدید می‌کند و هم صنعت لبنیات را به مرز فروپاشی می‌رساند.

بحران تولید، توزیع و مصرف شیر در بی‌دولتی

در سه ماه اخیر، جهش کم‌سابقه قیمت نهاده‌های دامی و مواد اولیه، تولید لبنیات در ایران را به مرز بحران رسانده است؛ به‌گونه‌ای که قیمت مواد اولیه حدود ۷۰ درصد افزایش یافته و بهای شیر خام از ۲۳ هزار تومان به ۳۵ هزار تومان رسیده است.

فعالان صنفی توضیح داده‌اند با توجه به اینکه ۶۵ درصد قیمت شیر خام مستقیما به نهاده‌هایی مانند ذرت، جو، سویا و کاه وابسته است، اختلال جدی در تامین این اقلام که در ماه‌های گذشته، به‌موقع عرضه نشدن یا قیمت‌های بسیار بالا آن‌ها فشار سنگینی به دامداران وارد کرده است. کمبود نهاده، هزینه‌های سرسام‌آور تولید و هم‌زمان شیوع تب برفکی که بسیاری از دامداران را از پا انداخته، باعث شده است وضعیت تولید شیر در ایران به شرایط بحرانی کنونی برسد.

در چنین شرایطی، آثار این فشار بر بازار و بر سفره مردم کاملا آشکار شده است. تورم نقطه‌به‌نقطه شیر و لبنیات در آبان‌ماه به بالای ۴۸ درصد رسید و قیمت انواع لبنیات، به‌ویژه شیر، از ابتدای سال چندین مرتبه افزایش یافت و این افزایش قیمت به کاهش قابل‌توجه مصرف منجر شد.

امیرحسین اسماعیل‌پور، مدیرعامل یکی از کارخانه‌های بزرگ لبنیات، نیز در گفتگو با روزنامه همشهری، بیان اینکه که تنها در سه ماه اخیر، قیمت مواد اولیه ۷۰ درصد و بهای شیر خام از ۲۳ هزار تومان به ۳۵ هزار تومان رسید، افزایش میزان بازگشت محصولات لبنی به کارخانه‌ها را تایید کرد. به گفته او، این کاهش محسوس تقاضا نشان می‌دهد که لبنیات برای بسیاری از خانوارهابه کالایی غیرقابل خرید تبدیل شده است.

تصویر نگران‌کننده کاهش مصرف شیر در متن جامعه

آماری که فعالان صنفی از سرانه مصرف شیر در ایران ارائه می‌کنند‌ــ حدود ۵۰ کیلو در سال‌ــ شاید مبنای کاملا دقیقی نداشته باشد، اما حتی همین رقم هم تصویری نگران‌کننده‌ از وضعیت امروز ترسیم می‌کند. برای درک میزان این نگرانی کافی است بدانیم که سرانه استاندارد مصرف شیر در جهان ۱۸۰ کیلوگرم در سال است. به این ترتیب همانطور که فعالان صنفی نیز گفته‌اند، ایرانیان دست‌کم یک‌سوم متوسط جهانی شیر مصرف می‌کنند. با این حال، واقعیتی که از دل مغازه‌های محلی بیرون می‌آید، از آمارهای رسمی هم تیره‌تر است؛ واقعیتی که کاسب‌هایی مثل علی‌آقا هر روز تجربه می‌کنند.

او از مشتری سالمندی می‌گوید که هر هفته حداقل سه بطری شیر می‌خرید و تعریف می‌کرد که او و همسرش شب‌ها به جای شام، شیر می‌خورند و این عادت ۵۰ ساله‌شان است، اما همین مشتری در یکی دو هفته اخیر فقط دو یا سه بطری شیر خریده که به قول علی‌آقا مشتی نمونه خروار است.

علی‌آقا تاکید می‌کند که مغازه‌اش در یکی از محله‌های متوسط و نسبتا برخوردار تهران است و در محله‌های کم‌برخوردار حتما اوضاع به‌مراتب بدتر است. او خاطرات دوران کودکی و مدرسه‌اش را به خاطر می‌آورد که شیر توزیعی در مدارس آنقدر فراوان بود که بچه‌ها برای تفریح، پاکت‌های مقوایی کوچک شیر را زیر پا می‌گذاشتند تا از صدای ترکیدنشان بخندند. در سال‌های اول بعد از وقوع انقلاب اسلامی هم یک شیشه شیر گاو، با چربی طبیعی و در آلومینیومی، تنها پنج ریال قیمت داشت و شیر جزو اصلی‌ترین اقلام سبد غذایی خانواده‌ها بود.

افزایش ۳۵ هزار برابری قیمت شیر

مرور قیمت شیر از سال ۱۳۵۷، زمانی که جمهوری اسلامی در ایران مستقر شد، تا امروز که بهای هر بطری شیر به بیش از ۷۰ هزار تومان رسیده است، علاوه بر اینکه از جهشی چندین‌هزاربرابری حکایت دارد، از پنج دهه تورم مزمن و سقوط قدرت خرید مردم در ایران نیز تصویری روشن ارائه می‌دهد.

در دهه نخست پس از انقلاب ۱۳۵۷، قیمت یک شیشه شیر گاو و گاومیش ۲۰ ریال بود، یعنی ۲ تومان. در سال ۱۳۷۳، بهای هر لیتر شیر به ۷۰ تومان رسید و شیر شیشه‌ای نیم‌لیتری ۱۵۰ تومان شد. دو سال بعد، در ۱۳۷۵، شیر پاکتی پاستوریزه و استریل بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ تومان عرضه می‌شد و شیرهای خمره‌ای نیز حدود ۶۰ تومان قیمت داشتند.

در سال ۱۳۸۲، قیمت شیر پاکتی پاستوریزه به ۳۶۵ تومان رسید و شیرهای نایلونی حدود ۴۰۰ تومان عرضه شدند. سال ۱۳۹۰، قیمت شیر یارانه‌ای ۳۵۰ تومان بود و در ۱۳۹۱، قیمت یک بطری شیر کم‌چرب و پرچرب به ترتیب به ۱۴۰۰ و ۱۷۵۰ تومان رسید و شیر نایلونی نیز ۱۱۰۰ تومان شد.

در سال ۱۳۹۳، قیمت شیر کم‌چرب پاک در ابتدای سال ۱۶۰۰ تومان بود اما طولی نکشید که به دو هزار تومان رسید و برخی تولیدکنندگان مانند دامداران، قیمت ۲۲۰۰ تومان را برای محصولشان تعیین کردند.

امروز، در پاییز ۱۴۰۴، قیمت یک بطری شیر در ایران از ۷۰ هزار تومان عبور کرده است و شیب صعودی قیمت‌ آن همچنان ادامه دارد. یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد که قیمت شیر نسبت به سال ۱۳۵۷ حدود ۳۵ هزار برابر شده است؛ یعنی افزایشی نزدیک به ۳.۵ میلیون درصد.

این ارقام خلاصه‌ای فشرده از آن چیزی‌اند که بر معیشت مردم ایران گذشته است: پنج دهه کاهش پیوسته قدرت خرید و فاصله‌ای هر روز عمیق‌تر میان درآمد خانوارها و امکان تامین ابتدایی‌ترین نیازهای غذایی. کافی است به خاطر بیاوریم که حقوق کارگران و بازنشستگان حداقل‌بگیر در ایران برای امسال با تصویب شورای عالی کار، حدود ۱۲ میلیون تومان تعیین شد و در نیمه دوم سال هم ترمیم نشد.

کاهش مصرف شیر، به‌ویژه در کودکان و سالمندان به تضعیف سلامت استخوان‌ها و کاهش تراکم استخوانی منجر می‌شود، زیرا دریافت کلسیم، پروتئین و ویتامین دی به‌ میزان قابل‌توجهی افت می‌کند. در کودکان، این کمبود می‌تواند رشد قدی، شکل‌گیری استخوان‌ها و حتی عملکرد شناختی را مختل کند. در سالمندان نیز خطر پوکی استخوان، شکستگی‌ها و ضعف عمومی افزایش می‌یابد. علاوه بر این، حذف لبنیات از رژیم غذایی می‌تواند به اختلال در سیستم ایمنی، کاهش انرژی و افت کیفیت تغذیه‌ کل خانواده منجر شود.