رضا صالحی امیری، وزیر گردشگری و میراث فرهنگی دولت چهاردهم، روز شنبه دهم آبان‌ماه، با استناد به برخی آمار، مدعی شد که میزان ورود گردشگران خارجی به ایران ۳۰درصد رشد داشته و تعداد گردشگران ورودی در شش ماهه نخست سال ۱۴۰۴، حدود چهار میلیون و ۷۰۰ هزار تن بوده است که بیشتر آن‌ها هم در ماه‌های فروردین و اردیبهشت به ایران سفر کرده‌اند. صالحی امیری در ادامه ادعاهایش، افزود که در ماه‌های خرداد تا مرداد، میزان ورود مسافران خارجی کاهش یافت، اما از شهریورماه، نرخ ورود گردشگر بار دیگر به محدوده پیش‌بینی‌شده برای سال جاری بازگشت و ۲۵درصد بالا رفت.

این در حالی است که خود او تنها چند هفته قبل حین سفر به سنندج در مهرماه، گفته بود تعداد گردشگران ورودی به ایران در شش ماهه نخست سال جاری، ۳.۵ میلیون نفر بوده است؛ آمارهایی که هیچ‌یک با گزارش رسمی مرکز آمار ایران در مهر ۱۴۰۴ همخوانی ندارند.

بنابر اعلام مرکز آمار ایران، از سال ۱۴۰۱، روند رشد ورود گردشگر به ایران در سه ماه بهار که فصل اصلی ورود گردشگران است، همواره صعودی بوده است. به طوری که در سال ۱۴۰۳، تعداد گردشگران با رشد ۳۱ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۲، به حدود ۱.۴ میلیون نفر رسید و در بهار ۱۴۰۴، با افزایش ۳۶ درصدی نسبت به سال قبل، به حدود ۱.۹ میلیون نفر افزایش یافت.

نکته مهم احتساب تعداد بالای گردشگران زیارتی در این آمار است. بنا بر جزئیات گزارش، عراق با ثبت بیش از ۲۹۲ هزار گردشگر و سهم ۱۵.۳ درصدی، بیشترین تعداد گردشگران خارجی واردشده به ایران را دارد و پس از عراق، افغانستان با بیش از ۱۰۵ هزار گردشگر و سهم ۵.۵ درصدی در جایگاه دوم قرار گرفته است. کشورهای ترکیه، ارمنستان و ترکمنستان با حدود ۷۰ هزار گردشگر و سهمی ۳ تا ۳.۷ درصدی، در رتبه‌های سوم تا پنجم قرار دارند. جمهوری آذربایجان، پاکستان، بحرین، کویت و چین هم به ترتیب رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.

اگرچه وجود این تعداد مسافر خارجی هم برای صنعت گردشگری زیان‌دیده و در‌ آستانه ورشکستگی ایران اتفاقی مثبت تلقی می‌شود، آنچه ابهام‌ها درباره آمار اعلام‌شده را افزایش می‌دهد، اصرار مدیران دولتی بر بی‌تاثیر بودن وقایع سیاسی اخیر مانند انزوای بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، توقف پروازهای بین‌المللی به ایران طی شش ماه گذشته، هشدار جدی دولت‌های مختلف به شهروندانشان درباره سفر به ایران و از طرفی مغایرت نرخ ادعایی برای ورود گردشگران با آمارهای رسمی اتحادیه هتلداران ایران است که در دو سال گذشته، بارها درباره خالی ماندن بخش عمده ظرفیت مراکز اقامتی کشور هشدار داده‌اند.

هتل‌های خالی، افشاگر آمارهای غیرواقعی مدیران

در فروردین ۱۴۰۴ که مطابق ادعای وزیر گردشگری بالاترین نرخ مسافر ورودی به ایران ثبت شد، جمشید حمزه‌زاده، رئیس اتحادیه هتلداران اعلام کرده بود که ضریب اشغال هتل‌های ایران چه در طول سال و چه در ایام نوروز هیچ‌گاه به ۱۰۰درصد نرسیده و بهتر است برنامه‌ریزی برای افزایش ظرفیت‌ اقامتی هتل‌ها و دیگر مراکز اقامتی متناسب با ورود گردشگر به هر استان لحاظ شود. به گفته حمزه‌زاده، هتل‌ها حتی در مقاصد پرسفر مثل شیراز و اصفهان نیز در مواردی خالی می‌مانند.

این ادعا موضوع تضاد در آمارهای رسمی را برجسته‌تر می‌کند، زیرا ادعای رشد مداوم تعداد گردشگر ورودی از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴ که طی دوره‌ای مانند سال ۱۴۰۲ گفته می‌شود تا ۶۱ درصد افزیش یافته، هرگز به افزایش نرخ اشغال اتاق‌های مراکز اقامتی منجر نشده است و این سوال را مطرح می‌کند که گردشگران خارجی در کدام اماکن اقامت کرده‌اند؟

آمارهای رسمی مربوط به شهریور ۱۴۰۲ از وضعیت اشغال اتاق‌های هتل‌های ایران هم نشان می‌دهد که در آن مقطع، ۶۰ درصد ظرفیت هتل‌های ایران خالی بوده است؛ رقمی که موجی از نگرانی مبنی‌بر ورشکستگی مراکز اقامتی را رقم زد. همان زمان، رئیس اتحادیه هتلداران هم اعلام کرد که میانگین ضریب اشغال مراکز اقامتی ایران همواره در محدوده ۴۰ درصد باقی مانده و این عدد طی سال‌های اخیر تغییری نکرده است. ثابت‌ماندن نرخ اقامت در این مراکز، ادعای نرخ رشد ۶۱درصدی سال ۱۴۰۲ و حدود ۳۰ تا ۳۶ درصدی سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ را زیر سوال می‌برد و با آمار هتلداران مغایرت دارد.

این درحالی است که جامعه فعالان گردشگری ایران تاکید دارند حتی همین آمارهای ادعایی نیز با ظرفیت پیش‌بینی‌شده در برنامه هفتم توسعه که بنا بود ایران سالانه میزبان ۱۵ میلیون گردشگر باشد، فاصله‌ای معنادار دارد. به گفته فعالان این صنف، نبود زیرساخت‌های لازم و شرایط سیاسی در کنار مسائلی چون خطرات امنیتی متوجه گردشگران خارجی به‌ویژه مسافران از کشورهای اروپایی، آمریکا و کانادا، خطر سفر به ایران را در مقایسه با دیگر کشورها، افزایش داده است.

به این آمارها باید واقعیت دیگری را نیز افزود. مطابق گزارش‌های منتشر شده، بررسی عملکرد فرودگاه‌های ایران نشان می‌دهد طی شش ماه نخست سال ۱۴۰۴، تعداد نشست و برخاست هواپیما‌ها و نرخ جابه‌جایی مسافر و بار در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، کاهش یافته است. براساس این گزارش‌ها، تعداد نشست و برخاست کل پروازهای مسافربری در دوره شش‌ماهه نخست سال، ۱۳۴هزار و ۱۷۵ مورد بوده که در مقایسه با تعداد ثبت‌شده ۱۶۱ هزار و ۷۹ مورد برای مدت مشابه در سال ۱۴۰۳، کاهشی ۱۷درصدی را نشان می‌دهد.

حتی اگر طبق ادعای مدیران وزارت گردشگری، بخش مهم این مسافران از کشورهای همسایه و به‌صورت زمینی وارد ایران شده باشند، با در نظر گرفتن وضعیت نامساعد جاده‌‌ها، بعید به نظر می‌رسد برای سفر به نقاط دیدنی و تردد در داخل ایران، از پروازهای داخلی استفاده نکنند.

عقب‌ماندن از کشورهای همسایه

هیجان مدیران دولت چهاردهم از رسیدن نرخ ورود گردشگر به محدوده دو تا چهار میلیونی طبق آمارهای اعلام‌شده، زمانی معنا می‌یابد که بدانیم در کشورهای همسایه، آمارها از ده‌ها میلیون مسافر نیز عبور کرده است. برای مثال، گزارش‌های رسمی سال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲) نشان می‌دهد در میان همسایگان، ترکیه نزدیک به ۹ برابر ایران از گردشگری درآمد داشته و امارات متحده عربی ۷ برابر ایران از محل ورود شهروندان دیگر کشورها سود برده است.

سفر حدود ۵۵میلیون مسافر به کشور ترکیه در سال ۲۰۲۳ و حدود ۲۸ میلیون مسافر به کشور امارات متحده عربی سقوط ایران در این صنعت را به نسبت دیگر کشورهای همسایه به‌وضوح نمایان می‌کند. این در حالی است که ایران از نظر مناطق و جاذبه‌های گردشگری، اقلیم چهار فصل، میزان قابل‌توجه مراکز تاریخی و مجموعه‌ای از جاذبه‌های مذهبی می‌تواند در همه حوزه‌های گردشگری از تفریحی و تاریخی گرفته تا سلامت و زیارتی گردشگر جذب کند.

یکی از دلایل کاهش درآمد ایران از محل جذب گردشگران را باید در الگوی مسافران وارد‌شده دنبال کرد. با مرور ۱۰ کشور اول فهرست مبدا مسافران، درمی‌یابیم که اتباع اتحادیه اروپا، آمریکا یا کشورهای آمریکای جنوبی در این فهرست جایی ندارند؛ کشورهایی که شهروندان آن‌ها در نقشه آژانس‌های گردشگری جهانی نرخ بالای هزینه‌کرد حین سفر ثبت می‌کنند.

شجاعی، مدیر کل دفتر بازاریابی و توسعه گردشگری خارجی وزارت گردشگری، تایید می‌کند که بیشتر مسافران خارجی واردشده به ایران با اهداف درمانی و زیارتی به کشور سفر کرده‌اند و تخمین زده می‌شود میزان هزینه‌کرد هر گردشگر در ایران بین ۸۰۰ تا هزار دلار باشد؛ عددی که در مقایسه نرخ هزینه‌کرد گردشگران در دیگر کشورها بسیار پایین‌ است و در صورت ورود بیشتر مسافران از اروپا و آمریکا می‌تواند تا چند برابر افزایش یابد.

کشوری که تنها پنج دهه پیش در حال تبدیل شدن به یکی از ۱۰ مقصد برتر گردشگری جهان بود، امروز در پی نزولی شدید و ادامه‌دار، به نقطه‌ای رسیده که حتی برای شهروندان کشورهای همسایه نیز سفر تفریحی به ایران با هشدارهایی درباره میزان بالای خطر همراه می‌شود و تبلیغ سفر به این نقطه از جهان به‌تدریج در حال حذف کامل از تبلیغات شرکت‌های مهم گردشگری و هوایی دنیا است.