در حالی که روابط مسکو و غرب به پایین‌ترین سطح از زمان جنگ سرد رسیده است، تصویر لبخند امام علی رحمان در کنار دونالد ترامپ در کاخ سفید، پیامی روشن دارد: دوشنبه در حال بازتعریف جایگاه خود در معادلات قدرت‌های جهانی است. امام علی رحمان، رئیسجمهوری تاجیکستان، روز پنجشنبه ۱۵ آبان (۶ نوامبر) با هدف گسترش روابط اقتصادی و امنیتی با ایالات متحده به واشینگتن رفت و در این سفر با دونالد ترامپ، رئیسجمهوری آمریکا، دیدار کرد. او همچنین در نشست آسیای مرکزی و ایالات متحده (C5+1) شرکت کرد؛ نشستی که واشینگتن با هدف نزدیک‌تر کردن کشورهای آسیای میانه به ایالات متحده برگزار کرده است.
در اعلامیه ریاست‌جمهوری تاجیکستان آمده است که امام علی رحمان در گفتگو با رئیسجمهوری آمریکا بر ضرورت برقراری صلح جهانی تاکید کرده و گفته است، حفظ امنیت و ثبات مبنای ارزشمندی برای توسعه پایدار همه کشورهای جهان است. این موضع‌گیری در شرایطی مطرح شد که تاجیکستان طی سال‌های اخیر درگیر نگرانی‌های فزاینده امنیتی در مرز مشترکش با افغانستان بوده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در همین حال، اعلامیه وزارت خارجه آمریکا تاکید دارد که واشینگتن و دوشنبه به گسترش همکاری‌های امنیتی «قوی» متعهد هستند. در این اعلامیه آمده است: «ایالات متحده و تاجیکستان مدت‌ها است در راستای تقویت ثبات و امنیت منطقه همکاری داشته‌اند که در نتیجه آن، موفقیت‌هایی در مبارزه با تروریسم و افراط گرایی خشونت‌بار و جرایم فراملی به دست آمده است.» این طرز بیان دیپلماتیک، نشانگر مرحله‌‌ای تازه از روابط دو کشور است، مرحله‌‌ای که، فراتر از همکاری‌های اقتصادی، وارد حوزه‌های امنیتی و اطلاعاتی شده است.
اکنون تاجیکستان بیش از پیش از گسترش خطر تروریسم در مرزهای خود با افغانستان نگران است. تحت حاکمیت طالبان، شاخه خراسان گروه دولت اسلامی (داعش) در افغانستان حضور دارد و توانسته است از میان اتباع کشورهای آسیای میانه نیز نیرو جذب کند. برای دوشنبه، این تهدید نه تنها تهدیدی مرزی، بلکه ایدئولوژیک است.
از سوی دیگر، تاجیکستان در میان پنج جمهوری آسیای میانه، آسیب‌پذیرترین کشور در برابر پیامدهای ناامنی افغانستان به شمار می‌رود. این کشور، به دلیل ساختار اقتصادی ضعیف و مرز وسیعی که با افغانستان دارد بیش از سایر همسایگان از ورود موج احتمالی تروریسم از افغانستان بیم دارد. در همین حال، حضور پایگاه نظامی روسیه در خاک تاجیکستان، اگرچه نوعی اطمینان امنیتی ایجاد می‌کند، اما در عمل برای مقابله با این تهدیدها کافی نیست. از همین رو، دوشنبه در پی یافتن توازنی تازه میان نیازهای امنیتی خود و حفظ روابط سنتی با مسکو است.
از منظر ژئوپلیتیکی، تاجیکستان اکنون در جایی قرار دارد که رقابت قدرت‌های جهانی بر سر نفوذ در آسیای میانه به اوج رسیده است. روسیه با حمله به اوکراین، بخش بزرگی از توان نظامی و سیاسی‌اش را هدر داده است و در حال حاضر تحت تحریم‌های سنگین غرب است. در مقابل، ایالات متحده می‌کوشد تا با بازسازی ساختار گفتگو در نشست آسیای مرکزی و افزایش همکاری‌های اقتصادی و نظامی با تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان، نفوذ از‌دست‌‌رفته‌اش در منطقه را احیا کند. دعوت همزمان سران این کشورها به کاخ سفید و وعده همکاری در زمینه‌های اقتصادی و امنیتی، نشانه رقابت مستقیم واشینگتن با مسکو در حیاط خلوت دیرین روسیه است.
در همین چارچوب، سفر امام علی رحمان به واشینگتن را می‌توان بخشی از طرح کلان آمریکا برای شکل دادن به سامان‌دهی جدید امنیت منطقه دانست، که در آن به جای وابستگی یک‌جانبه به مسکو، بر شبکه‌‌ای از همکاری‌های چندجانبه با غرب و نهادهای غربی استوار است. هرچند تاجیکستان از اعضای پیمان امنیت جمعی (ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان) در محور روسیه است، اما نشانه‌های سردی روابط میان دوشنبه و کرملین آشکار است. قطعا ولادیمیر پوتین از نزدیکی تاجیکستان به آمریکا خشنود نیست، اما در شرایط جنگ اوکراین، ابزار کافی برای اعمال فشار بر متحدان آسیایی‌اش را ندارد.
از سوی دیگر، همکاری تازه تاجیکستان با ایالات متحده در حوزه‌های اقتصادی و مقابله با تروریسم می‌تواند نقش روسیه را در تامین امنیت منطقه تضعیف کند. در همین حال، چین نیز که با تاجیکستان مرز مشترک دارد، با دقت این تحولات را دنبال می‌کند، زیرا واشینگتن در تلاش است از طریق افزایش نفوذ در آسیای میانه، همزمان روسیه و چین را نیز مهار کند.
هرچند ایالات متحده در اوت ۲۰۲۱ به حضور نظامی‌اش در افغانستان پایان داد، اما توان رصد هوایی و اطلاعاتی‌اش در منطقه را حفظ کرده است. همکاری با تاجیکستان و ازبکستان به واشینگتن امکان داده تا تحرکات گروه‌های افراطی در افغانستان را زیر نظر بگیرد. در مقابل، این همکاری‌ها برای دوشنبه امکانی فراهم می‌کند تا در برابر خطر فزاینده داعش خراسان و نفوذ شبکه‌های تندرو، از پشتیبانی فنی و اطلاعاتی آمریکا برخوردار شود.
در مجموع، چرخش آرام تاجیکستان به سوی واشینگتن، نتیجه فشارهای امنیتی، اقتصادی و سیاسی چند سال اخیر است. دوشنبه می‌کوشد با سیاستی چندجانبه، میان شرق و غرب توازن برقرار کند، توازنی که هم تضمین‌کننده ثبات داخلی‌اش باشد و هم مانع از خشم روسیه شود. در حالی که پوتین سرگرم جنگ اوکراین است، امام علی رحمان در نقشه رقابت قدرت‌های جهانی، با دقت و احتیاط، جایگاه تازه‌ای برای کشورش می‌جوید.
در پایان، سفر رحمان به واشینگتن را نمی‌توان تنها دیداری دیپلماتیک به شمار آورد. این سفر نشانه چرخش تدریجی اما راهبردی تاجیکستان به سوی آمریکا است، چرخشی که اگر با واقع‌گرایی و توازن همراه شود، می‌تواند چهره امنیتی و سیاسی آسیای میانه را در سال‌های آینده دگرگون کند.
