ساخت‌وساز در حریم و عرصه آثار تاریخی ایران با توجیه «توسعه شهری و اقتصادی»، حالا به یکی از چالش‌های جدی میراث فرهنگی تبدیل شده است. این مداخلات که در بیشتر موارد یا پیوست میراث فرهنگی ندارند یا با چراغ سبز مسئولان فرهنگی انجام می‌شوند، نه‌تنها اصالت و چشم‌انداز آثار را مخدوش کرده‌اند، بلکه خطر حذف برخی از آن‌ها از فهرست میراث جهانی یونسکو یا از دست رفتن شانس ثبت جهانی را نیز در پی دارند.
با وجود هشدارهای مکرر کارشناسان، روند تخریب غیرمستقیم میراث فرهنگی نه‌تنها متوقف نشده، بلکه در سال‌های اخیر سرعت بیشتری نیز گرفته است. به طوری که در همین روزهای اخیر، اخبار متعددی از گوشه‌وکنار ایران درباره پیامدهای ساخت‌وساز در حریم آثار تاریخی منتشر شده؛ از گنبد سلطانیه در استان زنجان که یکی از شاخص‌ترین بناهای ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی است تا سرای زندیه در استان فارس و بافت تاریخی کرمان، نمونه‌هایی از آثاری‌اند که به دلیل اجرای طرح‌های توسعه‌ای، ساخت مجتمع‌های تجاری، یا پروژه‌های عمرانی در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.
تعرض به حریم اثر ثبت جهانی؛ گنبد سلطانیه در خطر
چنانچه در مقدمه گزارش گفته شد، گنبد سلطانیه، هفتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو و یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی، این روزها در معرض خطر ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه قرار دارد. این بنای تاریخی که پس از کلیسای جامع فلورانس و مسجد ایاصوفیه استانبول، سومین گنبد آجری بزرگ جهان به شمار می‌رود، به دلیل مداخلات عمرانی در محدوده حریم منظری خود، با تهدیدی جدی روبرو شده است.
به گزارش میراث‌باشی، تصاویر منتشرشده از محدوده اطراف گنبد نشان می‌دهد که ساخت‌وسازهایی با ارتفاع غیرمجاز در حریم منظری آن آغاز شده است؛ اقدامی که نه‌تنها خط آسمان سلطانیه را تغییر می‌دهد بلکه درباره صدور مجوزهای ساختمانی در این محدوده نیز پرسش‌های مهمی را مطرح می‌کند. منتقدان می‌پرسند کدام نهاد در شهرداری یا اداره میراث فرهنگی زنجان مجوز چنین پروژه‌ای را صادر کرده و چرا ضوابط ارتفاعی رعایت نشده است؟
کارشناسان هشدار داده‌اند که ادامه این روند، می‌تواند جایگاه سلطانیه را در فهرست میراث جهانی به خطر اندازد. این شهر که در دوره سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته و در سال ۷۱۳ هجری قمری به‌عنوان پایتخت انتخاب شد، یکی از مراکز سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مهم دوره ایلخانی بود. با توجه به بافت تاریخی منطقه و لایه‌های باستان‌شناسی زیر سطح شهر، هرگونه عملیات عمرانی می‌تواند به تخریب آثار ارزشمند دوره‌های مختلف، از ایلخانی تا ساسانی منجر شود.
در این میان پرسش‌های متعددی هم بی‌پاسخ مانده است. از جمله اینکه اگر هدف حفاظت از گنبد سلطانیه بود، چرا سال‌ها پیش، خانه‌های اطراف خریداری و محوطه آزادسازی شد، اما اکنون در همان محدوده، اجازه ساخت بناهای مرتفع صادر می‌شود؟ فعالان می‌گویند چنین مداخلاتی نه‌تنها اصالت اثر را تهدید می‌کند بلکه مفهوم «حفاظت پایدار» را نیز زیر سوال می‌برد.
هتلی که سد راه جهانی شدن مجموعه زندیه شد
مجموعه تاریخی زندیه در شیراز، شامل ارگ کریمخانی، دیوان‌خانه، موزه پارس، مسجد و بازار وکیل و گرمابه وکیل بیش از یک دهه است که به دلیل ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم بصری خود از ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو بازمانده است. خبرگزاری ایلنا در گزارشی با همین موضوع نوشت ساخت هتل مرتفع «آسمان» در خیابان رودکی با ارتفاعی فراتر از ضوابط مصوب، چشم‌انداز تاریخی این مجموعه را مخدوش و مسیر جهانی شدن یادگارهای دوره زندیه را مسدود کرده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بر اساس مستندات موجود، مالک هتل برخلاف مجوز اولیه، چهار طبقه بیش‌ازحد مجاز ساخته است. هرچند دو طبقه از این ساخت‌وساز غیرقانونی با حکم قضایی برچیده شد، دو طبقه دیگر همچنان باقی است و به گفته کارشناسان، همین تخلف مانع اصلی ثبت جهانی مجموعه محسوب می‌شود.
نکته قابل‌توجه این است که با وجود اینکه کمیسیون ماده ۵ شورای عالی معماری و شهرسازی به برچیدن کامل این طبقات رای داد و دادگستری فارس نیز آن را تایید کرد، اجرای حکم هنوز کامل نشده است.
بر مبنای این گزارش، در بازدید رسمی نماینده یونسکو از ارگ کریمخانی در اوایل دهه ۱۳۹۰، به این تخلف اعتراض شد و ایران متعهد شد آن را برطرف کند.
در سال‌های بعد، برای اصلاح منظر شهری اطراف ارگ کریمخانی اقدام‌هایی انجام شد. از جمله برچیدن پل هوایی چهارراه زند به دلیل خدشه زدن به چشم‌انداز مجموعه، اما مالک هتل آسمان همچنان از اجرای حکم و برچیدن دو طبقه باقی‌مانده خودداری کرده است.
کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند که اصرار بر توسعه هتل‌های مرتفع و چندستاره در بافت تاریخی شهرهایی مانند شیراز نه‌تنها به رونق گردشگری کمکی نمی‌کند، بلکه با تخریب ارزش‌های فرهنگی و تاریخی، مسیر جهانی شدن میراث ایرانی را هم مسدود می‌کند.
پرونده مجموعه زندیه، امروز به نمادی از چالش میان توسعه شهری و حفاظت از میراث فرهنگی در ایران تبدیل شده است؛ جایی که منطق اقتصادی و رقابت ساخت‌وساز در برابر اصالت تاریخی یکی از درخشان‌ترین دوره‌های معماری ایرانی ایستاده است.
ساخت‌وساز در قلب تاریخ؛ تهدید بافت تاریخی کرمان
در بافت تاریخی کرمان، ساخت‌وسازهای جدید در مجاورت آثار ملی بار دیگر بحث تجاوز به حریم میراث فرهنگی را در کانون توجه قرار داده است. به گزارش روزنامه هفت صبح، در حاشیه میدان ارگ و در نزدیکی بازار تاریخی گنجعلی‌خان، اسکلت فلزی یک ساختمان شش‌طبقه در حال احداث است؛ درست در محدوده‌ای که بیش از ۲۰ اثر ثبت ملی قرار دارد. این پروژه، که به اداره مالیات نسبت داده شده، به گفته کارشناسان با ضوابط طرح مصوب بافت تاریخی کرمان آشکارا در تضاد است.
انتشار تصاویر این ساختمان در شبکه‌های اجتماعی موجی از واکنش‌ها را در میان فعالان میراث فرهنگی برانگیخت. با وجود اعلام اولیه مسئولان محلی مبنی بر توقف پروژه، گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد عملیات ساختمانی همچنان ادامه دارد و برای جلوگیری از آن، اقدام موثری صورت نگرفته است. کارشناسان تاکید می‌کنند در محدوده بافت تاریخی، هیچ ساختمانی نباید بیش از دو یا سه طبقه باشد، به‌ویژه در مجاورت بناهایی همچون فرمانداری قدیم که خود در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
محسن موحدی، معاون پیشین میراث فرهنگی استان کرمان، این پروژه را «خلاف صریح» ضوابط حفاظتی دانست و هشدار داد که شکستن خط آسمان تاریخی شهر آغاز روندی است که کنترل آن در آینده ممکن نخواهد بود. او افزود که بی‌تفاوتی به چنین تخلفی، احساس بی‌عدالتی میان مالکان دیگر ایجاد می‌کند، زیرا بسیاری از ساکنان بافت تاریخی سال‌ها است مجاز به ساخت بیش از دو طبقه نیستند.
اکنون انگشت انتقاد به سمت شهرداری کرمان است که مجوز ساخت‌وساز را صادر کرده و اداره کل میراث فرهنگی کرمان که در مواجهه این وضعیت اهتمام ویژه‌ای به خرج نداده است. فعالان میراث فرهنگی کرمان می‌گویند نبود مدیران متخصص در سطح ملی و استانی موجب شده است تصمیم‌گیری‌ها در حوزه میراث فرهنگی بر پایه ملاحظات اداری و تبلیغاتی انجام شود، نه بر اساس اصول فنی و حفاظتی.
به گفته موحدی، بافت‌های تاریخی می‌توانند ظرفیت مهمی برای توسعه گردشگری پایدار باشند. او تاکید دارد خانه‌هایی که امروز کلنگی خوانده می‌شوند، در صورت مرمت می‌توانند به اقامتگاه‌های سنتی و مراکز فرهنگی تبدیل شوند؛ همان‌گونه که مرمت باغ فتح‌آباد کرمان این فضا را به یکی از جاذبه‌های گردشگری استان تبدیل کرد.
با این حال، پروژه ساختمان شش‌طبقه در کنار ارگ کرمان تنها یکی از نمونه‌های متعدد ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه در بافت‌های تاریخی کشور است؛ روندی تکراری از نبود نظارت موثر، ضعف مدیریتی و نادیده گرفتن قوانین حفاظتی که به آسیب جدی به میراث ملی منجر می‌شود.
کارشناسان این وضعیت را نشانه‌ای از بحران ساختاری در نظام حفاظت میراث فرهنگی می‌دانند. روندی که سال‌ها است ادامه دارد و هر بار در گوشه‌ای از ایران، اثر دیگری را در معرض تهدید قرار می‌دهد.
در سه دهه گذشته نیز نمونه‌های مشابهی تکرار شده است. شناخته‌شده‌ترین مورد، برج جهان‌نما در میدان نقش‌جهان اصفهان بود؛ سازه‌ای مرتفع که با خدشه بر خط آسمان میدان، یکی از نمادهای معماری صفوی را تا آستانه حذف از فهرست میراث جهانی یونسکو پیش برد. در نهایت، با فشار کارشناسان، رسانه‌ها و یونسکو، بخشی از طبقات آن تخریب شد تا میدان نقش‌جهان از فهرست آثار در خطر خارج شود.
موارد مشابه دیگری نیز در نقاط مختلف ایران مشاهده شده است؛ از جمله ساخت مجتمع‌های تجاری در حریم ارگ بم، تنها چند سال پس از بازسازی اثر در پی زلزله، احداث ساختمان‌های مرتفع در حریم تخت جمشید و نقش رستم که بارها هشدار یونسکو را در پی داشت، اجرای طرح‌های عمرانی در محدوده پیرامون سازه‌های آبی شوشتر و پروژه‌های ساخت‌وساز در نزدیکی تخت سلیمان در آذربایجان غربی که منظر فرهنگی این اثر جهانی را تحت تاثیر قرار داد.
تکرار این موارد نشان می‌دهد که مسئله محدود به چند شهر یا استان نیست؛ بلکه در ضعف مدیریت میراث فرهنگی، ناهماهنگی میان نهادهای اجرایی و نبود درک مشترک از مفهوم «توسعه پایدار» ریشه دارد. توسعه‌ای که اگر بر پایه حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی استوار نباشد، نه‌تنها سودی برای نسل امروز ندارد، بلکه آینده فرهنگی کشور را نیز به خطر می‌اندازد.
