آسمان شهرهای شمالی ایران شامگاه پنجشنبه ۲۷ شهریور، شاهد منظره‌ای بود که بار دیگر برنامه موشکی و فضایی جمهوری اسلامی را در مرکز توجه قرار داد و آثار دود و نور در آسمان سمنان، گرگان و ساری موجی از پرسش‌ها و گمانه‌زنی‌ها را به‌ دنبال داشت.

مقام‌ها داخلی ابتدا از «تست سامانه‌های دفاعی» سخن گفتند، اما دو روز بعد، دو نماینده مجلس فاش کردند که جمهوری اسلامی ایران یک «موشک قاره‌پیما» را آزمایش کرده است.

منابع ایندیپندنت فارسی هم تایید کرده‌اند که جمهوری اسلامی در روز پنجشنبه تلاش کرد فضاپیمای ذوالجناح را با تغییراتی، به صورت یک موشک قاره‌پیما آزمایش کند، ولی موتور این موشک در مرحله دوم، از کار افتاد.

تصاویر، ویدیو‌ها، شواهد و تحلیل‌های فنی هم نشان می‌دهد پرتاب اخیر با شکست مواجه شده است.

پرتاب از کجا و چگونه؟

بر اساس شواهد ویدیویی و سابقه پرتاب‌های فضایی جمهوری اسلامی، اغلب تحلیلگران معتقدند این آزمایش از پایگاه فضایی خمینی در سمنان انجام شد؛ محلی که در سال‌های اخیر به مرکز اصلی پرتاب‌های فضایی ایران بدل شده است. دود و شعله‌های مشاهده‌شده در آسمان شمال ایران هم با این فرضیه همخوانی دارد.

نکته دیگر اینکه برخی منابع تحلیلی متن‌باز (OSINT) مدعی‌اند که مسیر پرتاب برخلاف پرتاب‌های متعارف فضایی که به سمت جنوب شرق ایران و اقیانوس هند است، این بار به سمت غرب ایران و دریای مدیترانه بوده است. اگر این ادعا درست باشد، معنایش آشکار است: آزمایش ناموفق ذوالجناح نه یک پرتاب فضایی معمول، بلکه نمایش برد یک موشک دوربرد یا قاره‌پیما و هدف آن ترساندن اروپایی بوده که مکانیسم ماشه را کلید زده است.

اطلاعاتی که منابع ایندیپندنت فارسی در اختیار این رسانه گذاشته‌اند و همچنین تحلیل‌های فنی و گزارش‌های تصویری، نشان می‌دهد موشک پرتاب‌شده همان ماهواره‌بر «ذوالجناح» بود. این ماهواره‌بر با موتور سه‌مرحله‌ای نخستین بار سال ۱۴۰۰ معرفی شد.

ذوالجناح حدود ۲۵ متر طول و بیش از ۵۰ تن وزن دارد و موتور آن در دو مرحله نخست، با سوخت جامد و در مرحله سوم، با سوخت مایع فعال می‌شود و توان حمل حدود ۲۰۰ تا ۲۲۰ کیلوگرم محموله به مدار ۵۰۰ کیلومتری را دارد.

کارشناسان غربی از همان ابتدا هشدار دادند که استفاده جمهوری اسلامی از موتورهای سوخت جامد و طراحی چندمرحله‌ای در «ذوالجناح»، از نظر فنی با مسیر توسعه موشک‌های قاره‌پیما (ICBM) تفاوت اساسی ندارد.

قابلیت پرتاب از روی سکوهای متحرک (TEL) و کوتاه‌ بودن زمان آماده‌سازی «ذوالجناح» را برای اهداف نظامی بسیار جذاب می‌کند. از این رو، هر بار که جمهوری اسلامی چنین موشک‌هایی را آزمایش می‌کند، بحث‌های قدیمی درباره اینکه «برنامه فضایی پوششی برای توسعه برنامه موشکی است»،‌ دوباره زنده می‌شود.

ذوالجناح به خاک افتاد

تصاویر و ویدیوهای منتشرشده از این پرتاب نشان می‌دهند که پس از پایان فعالیت مرحله اول موتور موشک، دود موتور مرحله دوم به‌صورت منقطع (dotted exhaust) دیده شد و پس از آن، مسیر پرواز حالت مارپیچی پیدا کرد و کمی بعد، جریان پیشران فروخفت و موشک سقوط کرد.

تحلیلگران نظامی می‌گویند که این نشانه‌ها معمولا به اختلال در نازل یا پیشران جامد مرحله دوم نسبت داده می‌شود. در نتیجه، جمع‌بندی کارشناسان مستقل این است که پرتاب ناموفق بود. سکوت مقام‌های رسمی وزارت دفاع و سپاه نیز این برداشت را تقویت می‌کند، چرا که در پرتاب‌های موفق، رسانه‌های حکومتی جمهوری اسلامی به‌سرعت جشن تبلیغاتی به راه می‌اندازند.

نخستین روایت رسمی از این آزمایش را خبرگزاری فارس و منابع محلی در استان گلستان ارائه کردند: «چک داخلی سامانه‌های پدافندی»؛ این روایت اما کمتر از دو روز دوام آورد.

محسن زنگنه، نماینده مجلس، در گفتگوی زنده تلویزیونی گفت: «پریشب یکی از پیشرفته‌ترین موشک‌های کشور را تست کردیم و موفقیت‌آمیز هم بود… ما یک موشک قاره‌پیما را تست امنیتی کردیم.» کمی بعد، احمد بخشایش اردستانی، دیگر نماینده مجلس، همین ادعا را تکرار کرد. این دو نماینده هرچند به‌صراحت از آزمایش «موشک قاره‌پیما» سخن گفتند، به نقص فنی و سقوط مرحله دوم هیچ اشاره‌ای نکردند.

چرا «قاره‌پیما» مهم است؟

برچسب «موشک قاره‌پیما» حساس‌ترین عنوانی است که می‌توان برای پرتاب اخیر به‌ کار برد. اگرچه هیچ نهاد رسمی نظامی جمهوری اسلامی آن را تایید نکرده، اظهارات نمایندگان مجلس در مورد ماهیت «قاره‌پیما» بودن این موشک در عمل، به معنای پذیرش بخشی از روایت غرب است: اینکه برنامه فضایی جمهوری اسلامی پوششی است برای آزمایش موشک‌های دوربرد و موشک‌های با قابلیت حمل سلاح هسته‌ای.

از منظر فنی، تبدیل یک ماهواره‌بر چندمرحله‌ای به موشک قاره‌پیما کار پیچیده‌ای نیست. موتورهای سوخت جامد، سیستم‌های جدایش مرحله‌ای و ساختار پروازی همگی با فناوری موشکی مشترک‌اند. آنچه برای تبدیل شدن فضاپیما به قاره‌پیما نیاز است، تغییر در نوع محموله (به‌ جای ماهواره، کلاهک جنگی) و تنظیمات هدایت و ورود مجدد به جو است.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا بارها درباره استفاده جمهوری اسلامی ایران از برنامه فضایی به‌عنوان پوششی برای توسعه موشک‌های دوربرد هشدار داده‌اند.

پنتاگون در گزارش اطلاعاتی سال ۲۰۱۹ تصریح کرد که ماهواره‌برهای جمهوری اسلامی «فناوری حیاتی برای توسعه موشک‌های قاره‌پیما» را در خود دارند.

در ژانویه ۲۰۲۴ هم سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) پس از پرتاب ماهواره با «قائم-۱۰۰»، اعلام کردند این پرتاب «آزمایش پوششی برای فناوری موشک‌های بالیستیک دوربرد» است.

اتحادیه اروپا نیز بارها در قطعنامه‌هایش تاکید کرده که پرتاب‌های فضایی جمهوری اسلامی با تعهدات بین‌المللی‌ آن به‌ویژه در برجام، همخوان نیست و تهدیدی برای امنیت منطقه‌ای و جهانی است.

در چنین فضایی، آزمایش اخیر «ذوالجناح» با وجود اینکه شکست‌خورده است، به‌عنوان شاهدی تازه بر این روایت تعبیر می‌شود.

یکی از نکات مهم ماجرا، سکوت کامل نهادهای نظامی جمهوری اسلامی است. وزارت دفاع، ستاد کل نیروهای مسلح و سپاه پاسداران هیچ بیانیه رسمی درباره نوع موشک، هدف پرتاب و نتیجه آن صادر نکردند. این در حالی است که مقام‌های جمهوری اسلامی در صورت موفقیت فضایی یا نظامی، معمولا تبلیغات گسترده به راه می‌اندازند. سکوت کنونی بیش از هر چیز، نشانه‌ای از شکست پرتاب و در عین حال تلاش برای کنترل افکار عمومی است.

پرتاب اخیر در شرایطی رخ داد که روز جمعه مکانیسم ماشه نهایی می‌شود و تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دوباره بازمی‌گردند. فضای داخلی ایران هم با مجموعه‌ای از انفجارها و آتش‌سوزی‌های مشکوک در تاسیسات حساس روبرو است و تنش‌های منطقه‌ای با اسرائیل و ایالات متحده نیز در بالاترین سطح قرار دارد.

رسانه‌های غربی آزمایش‌های موشکی و بیانیه‌های پشت سر هم سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح را نشانه‌ای از فرسایش جمهوری اسلامی و درک و ترس آن‌ها از خطر رویارویی مستقیم با اسرائیل و آمریکا می‌دانند.

تحلیلگران مستقل نیز تاکید کردند که پرتاب به سمت غرب (چنانچه تایید شود) حامل پیامی آشکار به اروپا و اسرائیل است: نظام اگر خود را در خطر ببیند، عزم و توانایی بالقوه هدف‌گیری اهداف دوردست را دارد. هرچند آزمایش اخیر نشان داد ذوالجناح پیش از آنکه چهارنعل به جلو بتازد، به خاک افتاده است.