یک روانپزشک کودک و نوجوان هشدار داده است که بیش از ۹ هزار پزشک در ایران به جای تمرکز بر درمان تخصصی بیماران به فروش متادون روی آورده‌اند.

محمدرضا محمدی می‌گوید به دلیل ضعف نظارت بر توزیع متادون در مراکز ترک اعتیاد، این دارو به بازار آزاد راه یافته است و برخی پزشکان به جای روان‌درمانی، مشاوره و اصلاح سبک زندگی بیماران، صرفا به تجویز و توزیع آن بسنده می‌کنند. به گفته او، این روند سبب تداوم چرخه اعتیاد، بازگشت مکرر مصرف‌کنندگان به کمپ‌ها و افزایش نارضایتی عمومی شده است.

محمدی همچنین به آمار جهانی اشاره می‌کند و می‌گوید که تولید سالانه متادون در جهان حدود ۶۰ تن است، در حالی‌که در ایران این میزان به ۳۰ تا ۳۵ تن می‌رسد؛ یعنی بیش از نیمی از تولید جهانی. او بر این باور است که سود کلان ناشی از تجارت این ماده بخشی از جامعه پزشکی را از مسیر اصلی طبابت خارج کرده و آنان را وارد بازار پرسود فروش متادون‌ کرده است.

خروج متادون از شبکه رسمی توزیع

سهم بالای ایران در تولید متادون توجه‌ها را به سمت شرکت‌های داروسازی کشور جلب کرده است. این ماده نه‌تنها از مسیر رسمی، که از طریق شبکه‌های غیرقانونی نیز در دسترس است. ایران یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های درمان نگهدارنده با متادون در جهان را دارد، بیش از هفت هزار کلینیک که سالانه میلیون‌ها دوز متادون را تولید و توزیع می‌کنند.

با آنکه تولید رسمی در اختیار شرکت‌های داروسازی بزرگ کشور است، بخش مهمی از نیاز بازار غیررسمی نیز از همین مسیرها و به‌واسطه قاچاق یا توزیع خارج از شبکه تامین می‌شود.

طبق آمار سال ۱۴۰۲، شرکت داروپخش با ۲۳.۹ درصد در صدر تولیدکنندگان متادون قرار دارد. پس از آن، داروسازی فاران شیمی با ۲۱.۱ درصد، تولید مواد اولیه داروپخش (تماد) با ۱۶.۴ درصد، داروسازی اکسیر با ۱۵.۳ درصد، مهر دارو با ۸.۸ درصد، زاگرس دارو پارسیان با ۷.۳ درصد، دارو درمان پارس با ۴.۴ درصد و داروسازی سها با ۲.۸ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند.

مرگ خاموش زیر سایه متادون

طبق نظر کارشناسان افزایش مرگ‌ومیر ناشی از مصرف متادون به شاخصی مهم در سنجش ابعاد بحران اعتیاد در ایران تبدیل شده است. یک پژوهش ملی نشان می‌دهد بیشترین نرخ مرگ به این دلیل در بازه سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ به استان‌های کرمانشاه با ۱۷۸.۲ نفر، لرستان با ۱۳۹ نفر و کهگیلویه و بویراحمد با ۱۱۹.۴ نفر به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت مربوط بوده است.

در همین دوره، از میان پنج هزار و ۹۰۱ قربانی سوءمصرف متادون، ۲۱ نفر نوزاد زیر یک سال و ۸۱ نفر کودک بین یک تا هفت سال بودند؛ آماری تکان‌دهنده که گویای گسترش مصرف و دسترسی آسان به این دارو است.

در مجموع، از میان ۱۱هزار و ۳۳۶ مرگ ناشی از سوءمصرف مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل در ایران، بیش از پنج هزار و ۹۰۰ مورد تنها به متادون و ترکیبات وابسته به آن اختصاص داشته است. این روند در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و نگرانی‌ها را دوچندان کرده است.

به گفته ابوالحسن صفرپور، مسئول کارگروه علمی و عملیاتی کنترل و کاهش آسیب اعتیاد در سازمان امور اجتماعی کشور، در سال ۱۴۰۲ مسمومیت ناشی از متادون با دو هزار و ۵۸۴ فوت، بیشترین سهم مرگ در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر را داشته است. او تاکید کرده است برای مدیریت این بحران، ابتدا باید آمار دقیقی از مصرف‌کنندگان، نوع ماده مصرفی، سن، جنسیت و سایر داده‌های مرتبط جمع‌آوری کرد تا امکان برنامه‌ریزی عملی فراهم شود.

توهم ترک در مصرف‌کنندگان

یکی از چالش‌های جدی در حوزه مصرف متادون رواج درمان‌های خودسرانه است. بسیاری از افراد گرفتار اعتیاد، به دلیل نبود نظارت پزشکی، تصور می‌کنند با مصرف متادون در مسیر ترک قرار می‌گیرند، درحالی‌که همزمان به این دارو وابسته می‌شوند. چنین وضعیتی موجب می‌شود شمار زیادی از مصرف‌کنندگان متادون در آمارهای رسمی ثبت نشوند و سطح واقعی بحران در جامعه پنهان بماند.

رئیس هیئت‌مدیره کانون انجمن‌های صنفی مراکز درمان سوءمصرف مواد کشور شهریورماه ۱۴۰۳ اعلام کرده بود حدود یک‌میلیون و ۶۰۰هزار نفر در مراکز درمانی تحت پوشش این شبکه قرار دارند. مقایسه این رقم با آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد شمار زیادی از معتادان یا شناسایی نشده‌اند یا تمایلی به مراجعه به مراکز درمانی ندارند. این فاصله معنادار میان داده‌های رسمی و واقعی، بر نگرانی کارشناسان درباره عمق بحران اعتیاد در ایران افزوده است.

آمارهای متناقض و تصویر مبهم اعتیاد در ایران

اعلام آمارهای متفاوت ازسوی مقام‌های بهداشتی و پژوهشگران، تصویری مبهم از وضعیت واقعی اعتیاد در ایران ترسیم می‌کند. رضا ملک‌زاده، معاون پیشین وزیر بهداشت، پانزدهم شهریور امسال در سخنانی جنجالی اعلام کرد نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت ایران تریاک  مصرف می‌کنند، رقمی که معادل هشت تا ۹ میلیون نفر برآورد می‌شود. او همچنین تاکید کرد که رفسنجان با ۲۷درصد و گلستان با ۱۸درصد بالاترین نرخ مصرف را دارند.

این اظهارات در حالی است که ملک‌زاده در سال ۱۳۹۹ آمار مشابهی ارائه کرده و آن را تنها به جمعیت بالای ۴۰ سال نسبت داده بود. مشخص نیست آیا آمار اخیر همچنان به همان گروه سنی محدود می‌شود یا دامنه آمار شامل کل جمعیت کشور است. در صورت صحت آمار تازه، می‌توان گفت سرعت رشد مصرف مواد مخدر به‌ویژه در گروه‌های سنی جوان‌تر نگران‌کننده بوده است.

برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ۵۸ درصد معتادان شناسایی‌شده در کشور زیر ۳۴ سال سن دارند؛ این نشان‌دهنده کاهش میانگین سنی آغاز اعتیاد تا نوجوانی است. همچنین به باور کارشناسان، گرانی تریاک طی سال‌های اخیر باعث شده است مصرف هروئین و شیشه در میان معتادان افزایش یابد و جایگاه تریاک در فهرست پرمصرف‌ترین مواد مخدر به رتبه‌های پایین‌تر سقوط کند.

درنهایت، نبود پژوهش ملی تازه موجب شده فاصله میان آمار رسمی و آمارهای مستقل بیشتر شود. برای نمونه، رئیس دانشگاه علوم پزشکی ایران رقم معتادان کشور را ۲.۸ میلیون نفر اعلام کرده، اما با احتساب خانواده‌ها و وابستگان، جمعیتی بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر تحت تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم اعتیاد قرار دارند. این رقم در مقایسه با آمار مصرف تریاک و سایر مواد محدود به نظر می‌رسد و بر تناقض‌های موجود در روایت رسمی تاکید می‌کند. اما در کنار این، یافته‌های یک افکارسنجی از درمانگران اعتیاد در ۳۱ استان نشان می‌دهد در کنار هروئین و شیشه، مصرف روزانه شربت و قرص متادون به دلیل دسترسی آسان، به یکی از عادات بسیاری از معتادان تبدیل شده است.