در مرکز شهر قاهره، پایتخت مصر، یک بنای تاریخی مهم قرار دارد که نه‌تنها قلب تحولات سیاسی مصر از اواخر قرن نوزدهم تاکنون بوده است، بلکه با تاریخ سیاسی ایران نیز پیوندی دیرینه دارد؛ چه زمانی که محمدرضاشاه پهلوی برای برگزاری مراسم ازدواج با فوزیه، شاهدخت مصری، در «کاخ عابدین» یا «کاخ قبه» حضور یافت و چه زمانی که از همین کاخ به سوی آرامگاهش در مسجد رفاعی قاهره بدرقه شد.

کاخ عابدین در ناحیه‌ای به همین نام در مرکز شهر قاهره واقع است و با میدان التحریر و مراکز مهم سیاسی و اداری این شهر فاصله‌ اندکی دارد. وجه تسمیه این کاخ به نام عابدین بیه [بیگ] بازمی‌گردد که یکی از فرماندهان گارد سلطنتی در زمان محمدعلی پاشا، بنیان‌گذار مصر نوین، بود.

این کاخ به دو دلیل به نام عابدین بیه نام‌گذاری شد؛ نخست اینکه زمین‌هایی که امروز این کاخ روی آن بنا شده و منطقه اطراف آن به این فرمانده گارد سلطنتی مصر تعلق داشت و دوم اینکه او در تثبیت قدرت محمدعلی پاشا نقش مهمی ایفا کرد؛ از جمله در سال ۱۸۱۵ که با هشداری به‌موقع درباره‌ یک توطئه ترور، جان او را نجات داد.

عابدین بیه در طول دوران فرماندهی خود در استان‌های مختلفی از جمله المنیا و دونقلا (در سودان امروزی) خدمت کرد و پس از مرگ، به پاس خدماتش، کاخی سلطنتی در زمین محل اقامت او ساخته شد و این کاخ و محله‌ای که در آن واقع شده است، به نام او ثبت شد.

ایده ساخت کاخ عابدین در نیمه دوم قرن نوزدهم و در دوران سلطنت اسماعیل پاشا، از خاندان محمدعلی، شکل گرفت. اسماعیل پاشا که به تجددطلبی، الگوبرداری از معماری اروپایی و توسعه ساختارهای حکومتی شهرت داشت، در پی آن بود تا مقر رسمی جدیدی برای اقامت و اداره کشور تاسیس کند؛ مقری که نمایانگر شکوه دولت نوین مصر باشد و از حالت سنتی قصرهای پیشین خارج شود.

او با همین هدف نیز دستور ساخت کاخ عابدین را روی زمین‌های متعلق به عابدین بیه صادر کرد و پس از ساخت نیز آن را به‌عنوان کاخ سلطنتی اصلی جایگزین قلعه صلاح‌الدین کرد که پیش‌تر مقر سنتی حکومت در مصر بود.

طراحی اصلی کاخ را معماران فرانسوی برعهده گرفتند، اما عناصر تزیینی و دکوراسیون داخلی آن ترکیبی از سبک‌های اروپایی، عثمانی و عربی است. اسماعیل پاشا شخصا  بر روند ساخت نظارت دقیقی داشت و تلاش می‌کرد با الگو گرفتن از کاخ‌های سلطنتی اروپا، به‌ویژه فرانسه، تصویری از مصر مدرن را به نمایش بگذارد. با پایان یافتن ساخت کاخ در اواسط دهه ۱۸۷۰، کاخ عابدین به مقر اصلی خدیوی و سپس پادشاهان مصر بدل شد و جایگاه آن در ساختار سیاسی این کشور تثبیت شد.

ویژگی‌های معماری کاخ عابدین

کاخ عابدین نه‌تنها یکی از باشکوه‌ترین بناهای تاریخی مصر است، بلکه نمونه‌ای برجسته از معماری تلفیقی قرن نوزدهم به‌شمار می‌رود که در آن عناصر اروپایی و شرقی به‌طرزی هنرمندانه در هم تنیده شده‌اند. این کاخ با گستره‌ای وسیع، دارای بیش از ۵۰۰ اتاق، تالار، سالن و فضای کاربردی مختلف است و به‌گونه‌ای طراحی شده که هم عملکرد سیاسی و اداری داشته باشد، و هم وجه نمایشی و تجملی آن در دیدارهای رسمی بدرخشد.

معماری کلی کاخ، آمیزه‌ای از سبک نئوباروک، نئوکلاسیک اروپایی با الهاماتی از معماری عثمانی و اسلامی است. نمای خارجی کاخ با ستون‌های بلند، قوس‌های وسیع و جزئیات گچبری تزیین شده است که ظاهری باشکوه و وقار به آن می‌بخشند. این ترکیب سبک‌ها بازتابی از رویکرد خدیوی اسماعیل در همنشینی سنت و مدرنیته در ساختار حکمرانی مصر بود.

رخدادهای سیاسی در کاخ عابدین

کاخ عابدین از زمان افتتاح رسمی‌ آن در دهه ۱۸۷۰ تا اواسط قرن بیستم، مرکز قدرت سیاسی پادشاهی مصر و صحنه رخدادهای حساس، تصمیم‌گیری‌های تاریخی و تحولات مهم داخلی و بین‌المللی بود.

این کاخ نه فقط اقامتگاه خدیوان و پادشاهان، بلکه مقر صدور فرمان‌ها، دیدارهای دیپلماتیک و حتی تهدیدهای نظامی بود؛ از جمله واقعه مشهور «حادثه ۱۹۴۲ قصر عابدین» که نیروهای انگلیسی کاخ عابدین را محاصره کردند و مایلز لامپسون، سفیر بریتانیا در قاهره، به  فاروق، پادشاه مصر، فرمان داد که یا از سلطنت کناره بگیرد یا مصطفی النحاس، رهبر حزب وفد، را به نخست‌وزیری بگمارد که فاروق نیز درخواست بریتانیا را پذیرفت.

کاخ عابدین تا زمان انقلاب ۱۹۵۲ مصر اقامتگاه رسمی و محل صدور فرمان‌های سلطنتی پادشاهان از جمله خدیوی اسماعیل، ملک فواد اول و ملک فاروق بود و دیدارهای خارجی مهم، جلسات مشورتی کابینه و حتی مراسم تاج‌گذاری و ازدواج اعضای خاندان سلطنتی در این کاخ انجام می‌شد.

پس از سقوط سلطنت، کاخ عابدین به‌طور موقت در اختیار نهاد ریاست‌جمهوری قرار گرفت و از آن زمان به بعد، برای برگزاری مراسم رسمی و نمایشگاه‌های ملی و فرهنگی استفاده شد. برخی دیدارهای تشریفاتی جمال عبدالناصر و انور سادات نیز در بخش‌هایی از این کاخ انجام شد.

در سال‌های اخیر نیز از این کاخ برای میزبانی از شخصیت‌های خارجی و برگزاری نمایشگاه‌هایی استفاده شده است و در برخی مناسبت‌های خاص امکان بازدید عمومی از آن هم فراهم می‌شود.

حضور محمدرضاشاه در کاخ عابدین

کاخ عابدین به‌عنوان مهم‌ترین کاخ سلطنتی مصر، بارها میزبان پادشاهان و مقام‌های عالی‌رتبه دیگر کشورها بود. در این میان، محمدرضا شاه پهلوی، پادشاه ایران، از جمله شخصیت‌هایی بود که در چند مقطع تاریخی در این کاخ حضور یافت. حضور او در کاخ عابدین نه‌تنها جنبه تشریفاتی داشت، بلکه بازتابی از روابط نزدیک ایران و مصر در دوره پهلوی بود.

در اسفند ۱۳۱۷، محمدرضاشاه پهلوی در حالی‌ که هنوز ولیعهد ایران بود، به دعوت رسمی خاندان سلطنتی مصر به قاهره رفت تا با فوزیه، دختر ملک فواد و خواهر ملک فاروق، ازدواج کند.

مراسم رسمی عقد و ضیافت سلطنتی این ازدواج با حضور اعضای دو خاندان سلطنتی، در کاخ عابدین برگزار شد که در آن زمان مقر اقامت رسمی ملک فاروق و خانواده‌اش بود.

ازدواج ولیعهد وقت ایران و فوزیه نه‌تنها یک پیوند خانوادگی، بلکه ائتلافی نمادین میان دو پادشاهی مهم خاورمیانه بود که هر دو در مسیر مدرن‌سازی حرکت می‌کردند.

محمدرضاشاه پهلوی طی سال‌های بعد نیز به مصر سفر کرد و در کاخ عابدین پذیرایی شد، اما نقطه عطف دیگر حضورش در این کاخ وقتی بود که پس از ترک ایران در دی‌ماه ۱۳۵۷ و چندین ماه اقامت در کشورهای مختلف، به دلیل وخامت بیماری و فشارهای سیاسی، با دعوت انور سادات، رئیس‌جمهوری وقت مصر، به قاهره رفت و در کاخ قبه پذیرایی شد. محمدرضاشاه پس از درگذشت نیز از همین کاخ به‌ سوی آرامگاهش در مسجد رفاعی مصر بدرقه شد.

پس از درگذشت شاه، دولت مصر برای او مراسمی درخور یک پادشاه برگزار کرد. این مراسم از لحاظ میزان احترام و تشریفات دولتی، مشابه تشییع پادشاهان تاریخی بود.‌

کاخ قبه، یکی از میراث‌های باشکوه خاندان محمدعلی در مصر همچنان به‌صورت فعال در اختیار دولت مصر قرار دارد و نقش رسمی خود را به‌عنوان اقامتگاه رسمی مهمانان دولت و محل استقبال از رهبران جهانی حفظ کرده است.