چند ساعتی از شب گذشته بود که به‌دلیل یک سهل‌انگاری ساده و ریختن آب جوش، پای همسرم به‌شدت سوخت. بلافاصله به نزدیک‌ترین بیمارستان مراجعه کردیم، اما گفتند کاری از دستشان برنمی‌آید و باید به بیمارستان ویژه سوانح سوختگی برویم. در مسیر بودیم که متوجه شدم تونل نیایش بسته شده و برای رسیدن به بیمارستان، باید مسیر دیگری را انتخاب کنم. موقعیت تقریبی بیمارستان را می‌دانستم اما برای مسیریابی دقیق و جلوگیری از اتلاف وقت، مسیریاب را روشن کردم. با کمال تعجب دیدم که موقعیت مکانی‌ام را در یکی از کشورهای آفریقایی نشان می‌دهد. در نتیجه مسیر رسیدن به بیمارستان که می‌توانستم در آن ساعت شب، در کمتر از نیم‌ساعت طی کنم، دست‌کم یک ساعت و نیم طول کشید.»

این روایت یکی از ساکنان تهران است که نیمه‌شب چهارشنبه هنگام انتقال همسرش به بیمارستان، به‌ دلیل اختلال در سیستم‌های جی‌پی‌اس، با مشکل جدی مواجه شد. درست در همین محدوده زمانی سه تونل اصلی تهران یعنی امیرکبیر، توحید و نیایش به‌طرز عجیبی هم‌زمان، به بهانه تعمیرات، مسدود شده بودند و اختلالات جی‌پی‌اس که از چند روز قبل آغاز شده بود، در وخیم‌ترین حالت قرار داشت.

اختلال گسترده در سیستم‌های مکان‌یابی از نخستین روزهای آغاز جنگ با اسرائیل شروع شد. در روزهای ابتدایی جنگ، هنگامی که خبرنگاران از فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت مسعود پزشکیان، درباره علت این اختلال‌ها پرسیدند، او اعلام کرد که «به‌دلایل امنیتی» اختلال در جی‌پی‌اس «طبیعی» است و سامانه‌های مکان‌یابی «به‌زودی» به حالت عادی بازمی‌گردند.

اکنون بیش از دو هفته از این وعده گذشته، اما مشکل جی‌پی‌اس‌ها رفع نشده است و اختلال در سامانه‌های مکان‌یابی همچنان ادامه دارد. این مسئله فقط به هم اپلیکیشن‌های خارجی مانند وِیز(waze) محدود نیست، بلکه ابزارهای داخلی مانند «نشان» و «بلد» را نیز درگیر کرده است.

اختلال فراگیر، دردسر فراگیر

در پی تداوم اختلال در مسیریاب‌های داخلی، روزنامه شرق روز سه‌شنبه ۱۷ تیرماه به نقل از روابط عمومی اپلیکیشن نشان گزارش داد که منشا مشکلات مسیریابی صرفا اختلال در سیستم جی‌پی‌اس و این اختلال خارج از کنترل این پلتفرم‌ها است.

بنا بر اعلام روابط عمومی نشان، این مشکلات به دلیل «شرایط خاص کشور» به وجود آمدند و همچنان ادامه دارند، بدون آنکه اپلیکیشن‌هایی مانند نشان در ایجاد یا کنترل آن نقشی داشته باشند.

روابط عمومی این اپلیکیشن همچنین توضیح داد که در زمان جنگ، به دلیل قطع یا ضعف شدید اینترنت، قابلیت ای‌ــ‌‌‌جی‌پی‌اس (A-GPS) یا جی‌پی‌اس کمکی در گوشی‌های هوشمند هم از کار افتاده است. ای‌ــ‌‌جی‌پی‌اس قابلیتی است که با کمک اتصال اینترنت، به تلفن همراه کمک می‌کند موقعیت جغرافیایی کاربر را سریع‌تر و با دقت بالاتری شناسایی کند، اما در شرایط قطعی یا اختلال شدید اینترنت، این امکان از کار می‌افتد و گوشی ناچار است صرفا به سیگنال‌های ماهواره‌ای متکی بماند که اغلب با تاخیر و خطا همراه است.

بنا بر اعلام روابط عمومی نشان، این مشکل تنها به یک اپلیکیشن خاص محدود نیست و تمام نرم‌افزارهای داخلی و خارجی که بر پایه موقعیت مکانی کار می‌کنند، تحت تاثیر این اختلال‌اند، زیرا در شرایط اختلال در جی‌پی‌اس، امکان دریافت سیگنال دقیق از گوشی کاربران وجود ندارد و این مسئله باعث می‌شود مکان‌یابی با خطا و بی‌دقتی همراه باشد.

زنجیره پیامدهای اختلال در جی‌پی‌اس

در شهری مانند تهران که ترافیک بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره است، استفاده از مسیریاب‌ها دیگر یک گزینه تفننی نیست و به ضرورتی حیاتی بدل شده است. بسیاری از مردم برنامه‌ریزی روزانه خود را بر اساس داده‌های همین اپلیکیشن‌ها می‌چینند. بنابراین اختلال در سامانه‌های مکان‌یابی صرفا باعث سردرگمی رانندگان نمی‌شود، بلکه زنجیره‌ای از پیامدها را در پی دارد که اتلاف زمان و سوخت، افزایش استرس، اختلال در خدمات حمل‌ونقل عمومی و تاکسی‌های اینترنتی، افت بهره‌وری و به‌ خطر افتادن سلامت روان از جمله آن‌ها است. به‌ این‌ ترتیب، تداوم اختلال در جی‌پی‌اس نه‌فقط یک مشکل فنی که تهدیدی برای جریان عادی زندگی در کلان‌شهرها محسوب می‌شود.

کاهش قابل‌توجه درآمد راننده تاکسی‌ها

در شرایطی که مسیریاب‌ها برای افراد عادی یک ابزار راهنمایی محسوب می‌شوند، برای رانندگان تاکسی‌های اینترنتی حکم ابزار کار و درآمد را دارد و حالا اختلال‌های گسترده در سیستم‌های جی‌پی‌اس، زندگی کاری این رانندگان را مختل کرده و موجب افت شدید درآمد آن‌ها شده است.

سایت زومیت که به‌تازگی در گزارشی به دردسرهای این روزهای راننده تاکسی‌ها در اثر اختلال در جی‌پی‌اس‌ها پرداخته، به نقل از یک راننده‌ نوشته است: «دور میدان رسالت بودم، اما روی نقشه، ماشینم در میدان نلسون ماندلا دور خودش می‌چرخید. یا وقتی در تهرانپارس مسافر می‌گرفتم، جی‌پی‌اس مرا وسط بیابان‌های قم نشان می‌داد.»

مشکل تنها نشان دادن موقعیت اشتباه نیست؛ بسیاری از رانندگان می‌گویند حتی اگر ابتدای مسیر جی‌پی‌اس کار کند، در میانه راه یا نزدیک مقصد از کار می‌افتد. در این گزارش، به نقل از راننده‌ای دیگر آمده است: «جهت‌یابی جی‌پی‌اس تاخیر دارد. باید زودتر از تغییر مسیر نقشه را چک کنیم تا خیابان بعدی را پیدا کنیم که این کار وسط رانندگی خطرناک است. گاهی هم نقشه نزدیک مقصد مسیر را تغییر می‌دهد یا دیر نمایش می‌دهد.»

برای رانندگانی هم که به نقشه شهر تسلط کافی ندارند، کار کردن تقریبا غیرممکن شده است. یکی از آن‌ها با توصیف وضعیت کنونی گفت: «انگار برگشتیم به دوران آژانس. وسط هر مسیر گم می‌شوم، تلفنی آدرس می‌گیرم یا از رهگذران می‌پرسم.» راننده‌ای دیگر هم می‌افزاید که نقشه مدام می‌پرد و تنظیم دستی مبدا و مقصد هم پایداری ندارد.

تاثیر مالی این اختلال کاملا ملموس است. محمد، یکی از رانندگان تاکسی‌های اینترنتی، در همین زمینه گفت: «قبلا از هشت ساعت کار حدود ۷۰۰ هزار تومان درآمد داشتیم، الان شده ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تومان.»

گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه اختلال در جی‌پی‌اس نرخ محاسبه کرایه تاکسی‌های اینترنتی را نیز مختل کرده است. در واکنش به این وضعیت، رانندگان برای عقب نماندن از حرکت چرخ زندگی، به ناچار راه‌های جایگزین انتخاب کرده‌اند. برخی به حومه شهر می‌روند که اختلال کمتر است. برخی فقط مسافرانی را می‌پذیرند که مسیرشان سرراست باشد. عده‌ای دیگر به مسافرکشی سنتی بازگشته‌اند و از سفرهای اشتراکی اجتناب می‌کنند، چرا که ریسک گم‌شدن در کوچه‌پس‌کوچه‌ها بالا رفته است.

جی‌پی‌اس چیست و اختلال در آن چگونه انجام می‌شود؟

جی‌پی‌اس (GPS) یا سامانه موقعیت‌یاب جهانی یک فناوری مبتنی بر ماهواره است که امکان تعیین موقعیت جغرافیایی دقیق را برای افراد، وسایل نقلیه و دستگاه‌ها فراهم می‌کند. این سامانه از مجموعه‌ای از ماهواره‌ها کمک می‌گیرد که دائم در حال ارسال سیگنال‌هایی به زمین‌اند. گیرنده‌های جی‌پی‌اس مانند گوشی‌ها یا دستگاه‌های مسیریاب خودرو، با دریافت داده‌های هم‌زمان از چند ماهواره، می‌توانند موقعیت مکانی کاربر را محاسبه کنند. در گوشی‌های هوشمند، معمولا قابلیت ای‌ــ‌‌جی‌پی‌اس نیز وجود دارد که با کمک اینترنت، سرعت و دقت موقعیت‌یابی را افزایش می‌دهد.

البته در برخی شرایط، این سامانه با اختلال مواجه می‌شود؛ اختلال‌هایی که می‌توانند عمدی و با اهداف امنیتی یا نظامی انجام شوند.

یکی از روش‌های متداول جمینگ یا ایجاد پارازیت است. در این روش، دستگاه‌های مخصوصی با ارسال امواج مزاحم در فرکانس جی‌پی‌اس، ارتباط میان گیرنده و ماهواره‌ها را مختل می‌کنند.

روش دیگر، اسپوفینگ یا فریب دادن گیرنده است؛ یعنی فرستادن سیگنال جعلی که موقعیت مکانی نادرستی را به دستگاه القا می‌کند. در چنین حالتی، کاربر ممکن است در مرکز تهران باشد، اما موقعیت او در نقشه، بیابان‌های قم یا حتی یک کشور دیگر نمایش داده شود.

قطع یا تضعیف اینترنت نیز می‌تواند باعث از کار افتادن ای‌ــ‌‌جی‌پی‌اس شود و دقت مکان‌یابی را به‌شدت کاهش دهد. گاهی هم دسترسی به داده‌های مکانی با اعمال فیلترینگ به دلایل امنیتی یا محدودسازی نرم‌افزاری، مختل می‌شود.

اختلال جی‌پی‌اس در ایران

اختلال در جی‌پی‌اس‌ها در ایران به‌ویژه در شرایط خاص، دلایل امنیتی و نظامی دارد. این اقدام بخشی از یک راهبرد دفاعی برای محافظت از تاسیسات حساس، مراکز نظامی یا جلوگیری از حملات هوایی و پهپادی تلقی می‌شود که مقابله با حملات پهپادی و موشکی، پنهان‌سازی موقعیت‌های نظامی و راهبردی و جلوگیری از ردیابی افراد و موقعیت‌ها از آن جمله است. علاوه بر آن، جمهوری اسلامی از این اختلال در جهت کنترل فضا در شرایط بحران سیاسی یا نظامی نیز استفاده می‌کند. نمونه‌ آن اعتراض‌های سراسری در سال‌های اخیر است که یکی از نخستین اقدام‌های حکومت برای جلوگیری از گسترش آن ایجاد اختلال در جی‌پی‌اس‌ها بود.

هم‌زمانی معنادار اختلال در جی‌پی‌اس و مسدود شدن سه تونل

تشدید اختلال در جی‌پی‌اس‌ها در شامگاه چهارشنبه، دقیقا در همان ساعاتی که سه تونل اصلی نیایش، توحید و امیرکبیر هم‌زمان به بهانه «تعمیرات» مسدود شدند، این گمانه را تقویت کرد که ماجرا صرفا یک اختلال فنی یا برنامه تعمیرات معمولی نیست. این هم‌زمانی عجیب باعث شد بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی این سوال را مطرح کنند که آیا در آن ساعت‌های شب، جابه‌جایی فرد یا افراد مهم، کاروان نظامی یا تجهیزات حساس در حال اجرا بوده که به پوشش امنیتی بالا، اختلال در مسیرهای اصلی و کور شدن موقعیت‌یاب‌ها نیاز بوده است.

کسی پاسخ این سوال را به‌درستی و روشنی نمی‌داند و با توجه به پنهان‌کاری‌های متناوب حکومت، احتمال راستی‌آزمایی این ادعا نیز وجود ندارد. با این حال، در ساختارهای امنیتی حکومتی جمهوری اسلامی، چنین کارهایی در مقاطع حساس سابقه دارد. به‌خصوص که بخشی از مسئولان نظام همچنان معتقدند مسیریاب‌ها ابزارهای جاسوسی اسرائیل‌اند؛ موضوعی که پیش‌تر نیز با کشته شدن سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان مطرح شد.

در آن زمان، برخی تحلیلگران مدعی شدند که اسرائیل با استفاده از داده‌های دقیق مکان‌یابی از طریق جی‌پی‌اس توانست محل اختفای نصرالله را شناسایی کند و هدف قرار دهد.

به اعتقاد این گروه، در ماجراهای ترور قاسم سلیمانی، محسن فخری‌زاده و برخی رهبران محور موسوم به مقاومت، ردپای بهره‌گیری از فناوری‌های مکان‌یاب به‌چشم می‌خورد.

با توجه به این پیش‌زمینه‌ها، برای تحلیلگران امنیتی جای تردید نمانده است که مختل کردن جی‌پی‌اس در یک بازه زمانی خاص می‌تواند تلاشی پیشگیرانه برای جلوگیری از عملیات شناسایی یا حمله باشد.

گرچه جمهوری اسلامی این اختلالات را به دلایل امنیتی و دفاعی توجیه می‌کند، هزینه واقعی آن را مردم عادی می‌پردازند که زندگی روزمره و امنیت عمومی و روانی آنان به مخاطره افتاده است.