بازارهای تاریخی ایران، از تبریز تا تهران و از اصفهان تا شیراز، نه‌تنها قلب تپنده اقتصاد سنتی‌اند، بلکه از کهن‌ترین نمودهای حیات اجتماعی، مذهبی و فرهنگی در شهرهای ایرانی به شمار می‌آیند. این ساختارهای به‌جامانده از سده‌های گذشته که حاصل درهم‌تنیدگی هنر معماری ایرانی‌اسلامی با منطق اقلیم و زندگی جمعی‌اند، امروز با تهدیدهایی کم‌سابقه مواجه‌اند؛ تهدیدهایی که هم از دل زمین سر برآورده‌اند و هم از سهل‌انگاری و ناهماهنگی مدیریتی در سطوح مختلف.
تهدید عمیق فرونشست و ناایمنی
در سال‌های اخیر، پدیده فرونشست زمین به یکی از تهدیدهای اصلی برای بازارهای تاریخی ایران تبدیل شده است و شهرهایی مانند اصفهان و تهران که بازارهای چندصدساله دارند، در برابر این پدیده بیشترین آسیب‌پذیری را دارند.
در اصفهان، بازاری به وسعت هشت کیلومترمربع و با قدمتی نزدیک به ۴۰۰ سال، امروز نه‌تنها با فرونشست بلکه با خطر آتش‌سوزی، ضعف زیرساختی و بی‌توجهی در نگهداری روزمره دست‌به‌گریبان است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، در گفتگو با پیام ما، ضمن اذعان به آسیب‌پذیری بالای بازار اصفهان گفت اقدام‌های پراکنده‌ای نظیر نصب کپسول‌های آتش‌نشانی و ایستگاه‌های امدادی صورت گرفته، اما زیرساخت‌های بازار با استانداردهای ایمنی موردتایید هنوز فاصله زیادی دارد.
به گفته این مقام دولتی، نبود بودجه مشخص برای مرمت و فقدان براورد جامع از هزینه‌های ایمن‌سازی، روند حفاظت از بازار را مختل کرده است.
خطر آتس‌سوزی گسترده
بازار تاریخی تهران نیز که نزدیک به ۴۰ سال پیش در فهرست آثار ملی ثبت شد، امروز در معرض خطرات متعدد قرار دارد. به گفته جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی تهران، ساختار ناایمن، سیم‌کشی‌های غیراصولی، استفاده نادرست از سقف‌ها به‌عنوان انبار و تراکم بالای جمعیت، بازار را به بمبی ساعتی تبدیل کرده است.
ملکی نیز درباره پیامدهای متوقف ماندن ایمن‌سازی بازار تهران هشدار داد و گفت در صورت ادامه این وضعیت، آنچه باقی خواهد ماند، نه یک میراث فرهنگی بلکه ویرانه‌ای سوخته خواهد بود.
به گفته او، بسیاری از بناهای تاریخی در اطراف بازار به انبار کالا یا پناهگاه بی‌خانمان‌ها تبدیل شده‌اند و این مسئله علاوه بر تهدید ایمنی، هویت فرهنگی فضا را نیز به مخاطره انداخته است.
در کنار تهدیدهای طبیعی و فنی، عامل سوم و شاید مهم‌ترین عامل نبود هماهنگی میان دستگاه‌های متولی است. اگرچه در ظاهر از میراث فرهنگی تا آتش‌نشانی و شهرداری، همگی درباره اهمیت حفظ بازارهای تاریخی اتفاق‌نظر دارند، در عمل، واگرایی در تصمیم‌گیری‌ها و نبود یک ساختار اجرایی منسجم، روند ایمن‌سازی را به بن‌بست کشانده است. تا آنجا که به گفته ملکی، برخی کسبه بازار تهران اعلام کرده‌اند حاضرند خود هزینه ایمن‌سازی را پرداخت کنند، اما پیچیدگی‌های اداری و نبود مجوز از طرف نهادهای ذی‌ربط، این اقدام‌های داوطلبانه را نیز بی‌اثر کرده است.
سخنگوی سازمان آتش‌نشانی ضمن اشاره به اینکه روزانه دو میلیون نفر در بازار تهران تردد می‌کنند، گفت این بازار باید ایمن باشد. او با تاکید بر اینکه تمام بافت‌های تاریخی مسقف بازار در خطرند، گفت که در عین حفاظت از بافت تاریخی بازارها باید برای ایمن‌سازی آن‌ها نیز اقدام کرد.
کارشناسان نیز معتقدند که می‌توان بین حفظ بافت تاریخی و ایمن‌سازی توازن برقرار کرد. براوردها نشان می‌دهد که ممکن است تنها حدود ۱۰ درصد از ساختار بازار در جریان اقدام‌های ایمنی دستخوش تغییر شود، اما در عوض بیش از ۷۰ درصد بافت تاریخی سالم باقی خواهد ماند. تجربه بازارهای تاریخی در دیگر کشورها نیز نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی دقیق، می‌توان هم جان مردم و هم میراث فرهنگی را حفظ کرد.
در سال‌های اخیر، چندین آتش‌سوزی مهم در بازارهای سنتی ایران رخ داد که خسارات گسترده‌ای هم به جای گذاشتند. از جمله، آتش‌سوزی در بازار تبریز در اردیبهشت ۱۳۹۸ که بخشی از سرای «دودری» و کاروانسرای «ایكی قاپیلار» را ویران کرد و بیش از ۱۲۰ مغازه در آتش سوختند. پیش‌تر در سال ۱۳۸۸، نیز این بازار تاریخی دچار حریق گسترده‌ای شده بود.
در بازار کرمان نیز در سال ۱۳۹۷ آتش‌سوزی مهیبی رخ داد که به نابودی ده‌ها مغازه انجامید. بازار تهران هم در سال‌های مختلف، شاهد چندین مورد حریق به‌ویژه در سراها و تیمچه‌های قدیمی بود. بر اساس گزارش خبرگزاری دولتی ایرنا، در ۱۰ سال گذشته حدود پنج هزار مورد حریق در محدوده بازار بزرگ تهران رخ داده و به طور میانگین سالانه دو هزار حریق در این بازار به ثبت رسیده است. حال آنکه این محدوده تراکم بسیار بالایی دارد و حدود ۶۰ هزار واحد تجاری آنجا فعالیت می‌کنند.
بیشتر حوادث آتش‌سوزی در بازارهای سنتی به دلیل سیم‌کشی‌های فرسوده، انبار کردن کالا در محل‌های غیرایمن و نبود تجهیزات مناسب اطفای حریق رخ داده‌اند.
