رئیس سازمان هواشناسی جمهوری اسلامی میانگین بارش ایران در سال جاری را یک‌سوم میانگین جهانی اعلام کرد. پیش‌تر این سازمان با قبول اشتباه در پیش‌بینی میزان بارش‌های فصلی، احتمال بروز «خشکسالی شدید» را تایید کرده بود.

به‌این‌ترتیب ممکن است سال ۱۴۰۲ کم‌بارش‌ترین سال پنج دهه گذشته برای ایران باشد. همچنین کاهش قابل‌توجه ذخایر آبی کشور در سال آینده می‌تواند عامل افزایش بحران‌های محیط زیستی و اجتماعی در مناطق مختلف کشور شود.

سحر تاج‌بخش، رئیس سازمان هواشناسی، در مورد متوسط بارش‌های امسال اشاره کرده است: «حتی اگر بارش‌های زمستان در محدوده نرمال باشد، کم‌بارشی‌های گذشته باز هم جبران نمی‌شود.»

با پایان‌یافتن پاییز کم‌بارش سال ۱۴۰۲، امید به بارش‌های زمستانی هم باگذشت نزدیک به دو‌ سوم دی‌ماه هر روز کم‌رنگ‌تر می‌شود و این موضوع زنگ جیره‌بندی آب را برای بهار در مناطق مختلف ایران به صدا درآورده است.

بر اساس اطلاعات سازمان هواشناسی، در نیمه نخست دی‌ماه به طور میانگین ۵.۴ میلی‌متر بارش در کشور ثبت شده که این میزان در مقایسه با مقیاس بلندمدت ۶۲ درصد کاهش داشته است.

آمار بارش‌ها روشنگر اوضاع بحرانی برای محیط‌زیست ایران به‌عنوان یکی از کشورهای خشک جهان است که عملکرد نامطلوب دولت در مدیریت منابع زیست‌محیطی وخامت آن را تشدید کرده است.

اگر مبنا برای سال آبی جاری را ابتدای مهرماه بدانیم، در مدت چهار ماه گذشته تنها استان‌های گلستان، ایلام، خراسان شمالی و مازندران بارش بیشتری به نسبت میانگین بلندمدت داشته‌اند و‌ در مقابل، بیشترین کاهش بارش‌ها با ۷۳.۹ درصد مربوط به استان قم است.

پس از قم، استان هرمزگان با رشد منفی ۷۰.۹ درصد، دومین استان کم‌بارش طی سال آبی فعلی و دو استان مرکزی و فارس با ۶۷ درصد کاهش بارش در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

شاخص بارش در کلان‌شهرهای ایران نیز روشنگر وضع بحرانی سال آبی طی ماه‌های پیش‌رو، به‌خصوص نیمه نخست سال ۱۴۰۳ است.

به نظر کارشناسان، بعید به نظر می‌رسد باتوجه‌به سطح بارش‌ها، شرایط سدهای ایران از وضعیت نگران‌کننده فعلی خارج شوند. مخزن برخی سدها مانند «سد لار» تنها یک درصد آب در خود نگه داشته است. 

تازه‌ترین گزارش دفتر اطلاعات و داده‌های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز از منفی‌شدن آب ورودی به سدها خبر می‌دهد که سبب کاهش حجم آب ۱۳ سد مهم و بزرگ کشور شده است. 

در استان اصفهان از ابتدای سال آبی جاری ۱۳.۱ میلی‌متر بارندگی ثبت شده است، این میزان بارش به نسبت میانگین بلندمدت با عدد ۲۱.۳ میلی‌متر، حدود ۸.۲ میلی‌متر کاهش را نشان می‌دهد.

در شیراز هم طی چهار ماه گذشته ۵۳.۴ میلی‌متر بارندگی ثبت شده که نسبت به بارندگی ۱۰۸.۴ میلی‌متری بلندمدت، کاهش ۵۵ میلی‌متری داشته است. این میزان بارش در مقایسه با متوسط ۱۲۱ بارش‌های سال قبل، کاهشی ۶۷.۶ میلی‌متری دارد.

در اهواز اگرچه شرایط بارش‌های فصل آبی به نسبت سال ۱۴۰۱ به میزان ۳۷.۴ میلی‌متر افزایش داشته، اما باتوجه‌به میانگین بلندمدت ۶۳.۷ و بارش ۵۸.۵ میلی‌متری کنونی، بارش‌ها ۵.۲ میلی‌متر کاهش دارد.

شهر کرج از ابتدای فصل جاری ۶۱.۸ میلی‌متر بارندگی داشته که به نسبت میانگین بلندمدت، ۵۰.۹ میلی‌متر کاهش و به نسبت سال گذشته ۱۹.۸ میلی‌متر افزایش بارش داشته است.

در تهران هم که شهروندانش شاهد تحقق‌نیافتن پیش‌بینی هواشناسی در پاییز بودند، شرایط سدها به‌خوبی بحرانی‌بودن وضعیت را نشان می‌دهد. بارش‌ها در پایتخت از ابتدای فصل آبی ۳۲.۴ میلی‌متر بوده که نسبت به بارش‌های ۶۷.۵ میلی‌متری بلندمدت، ۳۵.۱ میلی‌متر کاهش‌ یافته است. اما تهران مشابه کرج از سال گذشته اوضاع بهتری دارد و سطح بارش‌ها افزایش ۱۲.۳ میلی‌متری داشته است.

تبریز با ۴۵.۱ میلی‌متر بارندگی در سال آبی ۱۴۰۲ در مقایسه با میانگین بلندمدت ۱۱.۷ میلی‌متر کاهش، اما به نسبت سال گذشته ۱۹.۴ میلی‌متر افزایش بارش داشته است.

هاشم امینی، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب ایران، با درنظرگرفتن آمارهای بارش در سال‌های اخیر و مقایسه آن با آمار بارش بلندمدت تصریح کرده است سال جاری «چهارمین سال پیاپی خشکسالی ایران است».

اما از نظر متخصصان بحران کم‌بارشی فراتر از چیزی است که گفته شده و عملا ایران را وارد دوران خشکسالی شدید کرده است.

این موضوع را احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی، تایید کرده است. او بهمن‌ماه سال ۱۴۰۱ هشدار داده بود که «۹۰ درصد مساحت ایران درگیر خشکسالی است».

احد وظیفه اعتقاد دارد شرایط کنونی نتیجه خشکسالی و کم‌بارشی انباشته شده طی سال‌های اخیر است که خود را در کاهش میانگین بارش‌های اکثر استان‌های کشور نشان داده است.

دولت رئیسی در این میان  تلاش دارد برای عبور از بحران احتمالی آب شرب شهرها، کاهش میزان مصرف و جیره‌بندی را برای سال آینده در اولویت کار خود قرار دهد.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران ۱۴ دی‌ماه از کاهش دو هزارلیتری سقف میزان مصرف خانوارها بر اساس الگوی مصرف آب خبر داد و گفت برای جلوگیری از نیاز به جیره‌بندی، سقف مصرف از ۱۴ مترمکعب در ماه به ۱۲ مترمکعب کاهش‌ یافته است.

بر اساس سقف تعیین‌شده جدید، خانوار‌هایی که بین ۱۲ تا ۲۴ مترمکعب آب در ماه مصرف داشته باشند «پرمصرف» و مشترکانی که بیش از ۲۴ مترمکعب آب مصرف داشته باشند «بد مصرف» شناخته می‌شوند. تغییر نحوه محاسبه مبالغ تعرفه آب و قطع آب شرب برای مشترکان پر مصرف و بد مصرف تهرانی برای سال آینده در نظر گرفته شده است.

محسن اردکانی با اخطار به خانوارهای بد مصرف گفته است: «در مرحله اول این طرح اخطار، در مرحله دوم قطع موقت آب و در مرحله سوم محدودیت بیشتر متوجه بد مصرفان خواهد شد.»

برای جمهوری اسلامی مسئله آب به‌خصوص در فصل گرم سال تنها به بحران تامین آب شرب خلاصه نمی‌شود و بنا بر تجربه سالیان اخیر، مشکلات خشکسالی و مدیریت آب به اعتراض‌های گسترده در مناطق جنوبی و مرکزی ایران منجر شده است.

امنیتی‌شدن «بحران آب» در جمهوری اسلامی موضوعی در پیوند با مسائل اجتماعی است. مهم‌ترین بحران امنیتی آب اعتراض تابستان سال ۱۴۰۰ است که از شهرهای استان خوزستان آغاز و به شهرهای دیگر ایران کشیده شد.

استان‌های خوزستان، چهارمحال‌وبختیاری، اصفهان، کرمانشاه، لرستان، بوشهر، تهران، آذربایجان شرقی، کردستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و البرز در این سال شاهد حضور خیابانی شهروندانی بودند که بحران آب و خشکسالی را در کنار کم‌بارشی، حاصل مدیریت ناکارآمد محیط‌زیست طی چهار دهه گذشته می‌دانستند.

برای مثال از نظر کارشناسان، جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر در مواجهه با سیلاب‌ها برنامه‌ای برای مدیریت هدررفت آب نداشته و در استان خوزستان که یکی از مراکز بحران آب در کشور است، بارش‌ها موجب سیلاب‌های ویرانگر شده‌اند.

وزارت نیرو سال ۱۳۹۸ اعلام کرد سالانه در کشور ۴۱۳ میلیارد مترمکعب بارش وجود دارد که ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیارد مترمکعب از این میزان ذخیره می‌شود و باقی به‌صورت «تبخیر یا هرزآب» هدر می‌رود.

کارشناسان این میزان هدررفت آب را ناشی ازدست‌دادن مراتع و مساحت سبز کشور می‌دانند و معتقدند در برخی شهرهای لایروبی نشدن رودخانه‌ها، بارش‌ها را به‌جای آنکه راهی سدها کند، به سیلاب‌های درون‌شهری بدل کرده است.

با وجود وعده مدیران جمهوری اسلامی برای مدیریت و مهار سیلاب‌ها، این مسئله بارها در نقاط جنوبی و مرکزی ایران خسارت‌های سنگینی به بار آورده است.

ابراهیم رئیسی هم‌زمان با سیلاب‌های سال ۱۳۹۸ در مقام رئیس قوه قضاییه، با انتقاد از عملکرد دولت روحانی تاکید کرده بود مسئله سیل در استان خوزستان قابل‌پیش‌بینی بوده است و با اقدامات کارشناسی می‌توان از تکرار آن جلوگیری کرد.

رئیسی در سال ۱۴۰۰ بر مسند ریاست‌جمهوری نشست، اما طی دو سال گذشته سیلاب‌ها باز هم باعث واردشدن خسارت گسترده به شهرهای استان خوزستان و استان‌های شمالی کشور شده‌اند.

جامعه «پدیده بحران آب» و تشدید خشکسالی را بیش ازآنکه حاصل قهر آسمان بداند، نتیجه چند دهه مدیریت ناکارآمد منابع زیست‌محیطی می‌داند که ایران را از کشوری نیمه‌خشک، به کشوری خشک بدل کرده است و بخش بزرگی از آن در خطر بیابانی شدن قرار دارد.