واکنش تهران، بروکسل و واشینگتن به «توافق ترامپ» که بوریس جانسون آن را مطرح کرد، یک نقطه اشتراک مهم دارد: پس از رویدادهای دو هفته اخیر و در مقیاسی بزرگ‌تر تنش‌های فزاینده ۹ ماه گذشته در منطقه خلیج فارس و حالا عراق، برای همه طرف‌ها آشکار است که امکان ادامه یک توافق صرفا هسته‌ای با جمهوری اسلامی وجود ندارد.

نخست‌وزیر بریتانیا در گفتگو با بی‌بی‌سی، رک و بی‌پرده سراغ همان موضوعی رفت که دوستان اروپایی‌اش در محافل خصوصی از آن سخن می‌گفتند و جسارت طرح علنی آن را نداشتند.

حالا که موضوع «توافق ترامپ» مطرح شده و هیجان‌ها فروکش کرده، رهبران اروپا نفس راحتی می‌کشند و با صراحت لهجه بیشتری از آنچه پیش روی جمهوری اسلامی قرار دارد، سخن می‌گویند.

دونالد ترامپ هم که توانست با رفتار محتاطانه‌ای که کمتر از او انتظار می‌رفت، شرایط پس از حمله موشکی سپاه به پایگاه‌های ایالات‌متحده در عراق را به نفع خود و در راستای همراه کردن اروپا با استراتژی فشار حداکثری مدیریت کند، از ثبت نام‌اش روی یک توافق از زبان یک رهبر اروپایی خشنود است. هرچند که تا به نتیجه رسیدن این توافق راهی طولانی و دشوار در پیش است.

او در توییتر نوشت:«نخست‌وزیر بریتانیا می‌گوید باید توافق ایران را با توافق ترامپ جایگزین کنیم.موافقم!»

مکانسیم حل اختلاف، حامی «توافق ترامپ»

اروپا با فعال کردن مکانیسم حل اختلاف در برجام، در واقع حامی به سرانجام رسیدن «توافق ترامپ» است که طیفی از موضوعات از ماجراجویی‌های منطقه‌ای تا برنامه‌های موشکی و آزادی زندانیان را شامل می‌شود.

ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه روز چهارشنبه در جمع نمایندگان پارلمان این کشور گفت که راه حل بحران ایران قبول کردن مذاکرات فراگیرتر با واشینگتن است. او به طور مشخص به برنامه‌های موشکی و نقش منطقه‌ای جمهوری اسلامی اشاره کرد و عبارت «توافق فراگیرتر» با ایران را به کار برد.

در تهران نیز واکنش‌ها تند نبود و تقریبا هیچ یک از مقامات اصل «توافق ترامپ» را به طور کلی رد نکردند. هرچند که مردود شمردن علنی آن هم دلیلی بر جریان نداشتن مذاکرات پشت پرده نیست.

در بین عبارت‌های ثابتی که همواره در اظهارات مقامات جمهوری اسلامی در دشمنی با آمریکا و لزوم مقاومت تکرار می‌شود، نشانه‌هایی از پذیرش بخشی از واقعیت روی میز هویداست.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در جلسه هفتگی هیات دولت به اظهارات جانسون اشاره کرد و گفت:«نخست‌وزیر بریتانیا می‌گوید توافق ترامپی را جایگزین برجام کنیم… مگر ترامپ به عهدش وفادار است… شما (اروپاییان) تا به حال چه قدمی برداشته‌اید که دل ما به آن خوش باشد؟»

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که در دهلی نو بود، هم در این زمینه گفت:«چه توافقی؟ توافقی که ۱۰ ماه هم طول نکشد؟»

از سوی دیگر حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در بریتانیا و از مذاکره‌کنندگان سابق هسته‌ای به جان اسنو، مجری شبکه ۴ تلویزیون این کشور گفت:«توافق ترامپی وجود ندارد، این در حد یک ایده است که ابعاد آن برای ما روشن نیست.» او در ادامه گفت که موضوع توافق با شخص ترامپ و اوباما نیست، مساله صداقت و پایبندی به تعهد است.

در این سه موضع‌گیری نه تنها مخالفت جدی با مذاکره و «توافق ترامپ» به چشم نمی‌خورد، بلکه به نظر می‌رسد مساله؛ محتوای توافق، امتیازها و بقای آن است.

بازگشت به نقطه‌ای که مذاکرات متوقف شد

«توافق ترامپ» از دی‌ماه ۱۳۹۵، از همان لحظه ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید روی میز بود و ایران و اروپا برای مواجه نشدن با آن پشت سپر برجام پنهان شدند.

یکی از دلایل تهران برای پرهیز از مذاکره با دولت ترامپ این بود (است)، که تیم مذاکره‌کننده ایران توانسته بود، تیم باراک اوباما را قانع کند، گزینه فعالیت‌های منطقه‌ای و موشکی را از روی میز حذف کند. در واقع برنامه‌های موشکی یکی از موضوعاتی بود که در ماه‌های نخست مذاکرات هسته‌ای در دستور کار قرار داشت و زمانی که گفتگوها را در آستانه شکست قرار داد، با اصرار تهران و موافقت طرف آمریکایی کنار رفت.

این موضوعی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در یکی از سخنرانی‌های اخیر خود به آن اشاره کرد. روحانی گفت، در مکالمه تلفنی به اوباما گفتم پس از توافق هسته‌ای، سراغ موضوعات دیگر می‌رویم.

اما پس از اجرای برجام، هیچ تصویر دیگری از وزیر امور خارجه خندان ایران در کنار مقامات آمریکایی به ثبت نرسید و مذاکرات متوقف شد.

شاید به همین دلیل است که هرچه مقامات تهران بلندتر فریاد می‌زنند که این آمریکا بود که از توافق خارج شد، کمتر شنیده می‌شوند.

در توضیح یکی از دلایل اکراه اروپا از همسو شدن با دونالد ترامپ در شرایطی که آگاه بود پس از خروج آمریکا، برجامی وجود ندارد، می‌توان به بخش دیگری از اظهارات روز سه‌شنبه جانسون توجه کرد که در آن نگرانی اروپا از عدم جایگزینی برجام را به تصویر می‌کشد. به گفته نخست‌وزیر بریتانیا، تا زمانی که برجام با «توافق ترامپ» جایگزین شود، لندن از آن حمایت می‌کند.

اکنون۲۰ ماه پس از خروج آمریکا از برجام و پرداخت بیشترین هزینه‌ها از سوی ایران، طرفین به نقطه‌ای باز می‌گردند که مذاکرات متوقف شده بود. 

آمریکا هنوز سقوط نکرده است

چهاردهم بهمن‌ماه ۱۳۹۰، زمانی که شدیدترین تحریم‌های آمریکا، اروپا و شورای امنیت علیه ایران اعمال می‌شد، بهار عربی به تونس، مصر و لیبی رسیده و پیامدهای سرکوب اعتراض‌های ۸۸ هنوز در جامعه حس می‌شد، آیت‌الله علی خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه حاضر شد.

رهبر جمهوری اسلامی در این خطبه‌ها ایالات‌متحده را با جماهیر شوروی سابق مقایسه کرد و سقوط را برای آن پیش‌بینی کرد. او اشاره‌ای هم به پذیرش خطا از سوی مسئولین داشت و در ضمن بر عظمت و قدرت جمهوری اسلامی تاکید کرد.

در همان روزها و هفته‌ها، نمایندگان ایران (با مجوز آیت‌الله خامنه‌ای) و آمریکا در حال رایزنی‌هایی محرمانه بودند که یک سال و نیم بعد به مذاکرات هسته‌ای منتهی شد.

آیت‌الله خامنه‌ای فردا (جمعه) هم در خطبه‌های نماز جمعه سخنرانی می‌کند. در شرایطی که چشم جهان به هواپیمایی با ۱۷۶ مسافر است که ایران سرنگون کرده، افق فشار و تحریم بیشتر در مقابل تهران است، فاصله اعتراض‌های ضد حکومتی روز به روز کمتر می‌شود، قاسم سلیمانی، اصلی‌ترین فرمانده عملیات برون مرزی جمهوری اسلامی، در حالی که موج تحول‌خواهی در عراق و لبنان ادامه دارد، کشته شده؛ و البته آمریکا هنوز سقوط نکرده و «توافق ترامپ» روی مکانیسم ماشه است.