شماری از ساکنان سیستان روز یکشنبه ۳ اردیبهشت در اعتراض به تامین نشدن حقابه رودخانه هیرمند و انفعال مقام‌های جمهوری اسلامی ایران در مقابل طالبان، بر بستر خشکیده تالاب هامون زنجیره انسانی تشکیل دادند و تجمع اعتراضی برگزار کردند. در این تجمع که در محوطه کوه خواجه برگزار شد، اهالی پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز شرکت داشتند.

تجمع‌کنندگان ضمن اعتراض به انفعال نهادهای اجرای جمهوری اسلامی ایران از جمله کمیساریای آب و وزارتخانه‌های امور خارجه و نیرو در قبال تامین حقابه رودخانه هیرمند، خواستار اصلاح سامانه انحرافی بند کمال‌ خان در افغانستان و جلوگیری از تکمیل سد بخش‌آباد روی فراه‌رود این کشور شدند.

شرکت‌کنندگان در این تجمع اعتراضی شعارهایی مانند «چو هامون نباشد، تن من مباد»، «حقابه حق ما است» و «شهرسوخته دیگری در راه است» سر دادند و بنر‌هایی با همین مضمون‌ هم در دست داشتند.

حقابه رودخانه هیرمند طی سال‌های اخیر همواره یکی از مهم‌ترین چالش‌ها میان جمهوری اسلامی ایران و حکومت‌های مستقر در افغانستان بوده است. با این‌ حال از زمان استقرار طالبان در افغانستان این چالش به‌شکل‌فزاینده‌ای بیشتر شد. مقام‌های دولت ابراهیم رئیسی، نزدیک به دو سال به‌تناوب وعده دادند که مسئله حقابه رودخانه هیرمند را از طریق دیپلماسی حل می‌کنند اما در نهایت آنچه از وعده‌های آنان حاصل شد، خشک شدن دریاچه هامون و تشدید طوفان‌های گردوغبار در این منطقه بود.

اکنون اهالی منطقه سیستان که از یک سو با مشکل بحران آب مواجه‌اند و از سوی دیگر در پی طوفان‌های گردوغبار و تغییرات اقلیمی سلامتی‌شان در خطر است، از مقام‌های جمهوری اسلامی ایران خواسته‌اند به موضع انفعالی خود در برابر طالبان پایان دهند.

خبرگزاری‌های فارس و تسنیم، دو رسانه وابسته به سپاه پاسداران، و دیگر رسانه‌های وابسته به دولت هم ضمن پوشش خبری این اعتراض مردمی، آن را «تجمع قانونی» خوانده‌اند و می‌کوشند این‌گونه القا کنند که در مسئله حقابه رودخانه هیرمند چالشی وجود ندارد.

حقابه رودخانه هیرمند ناظر بر معاهده‌ای است که در سال ۱۳۵۱ میان امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران، و موسی شفیق، نخست‌وزیر وقت افغانستان، امضا شد و به‌ موجب آن، افغانستان تعهد کرد حقابه ایران را که معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال است، تامین کند. این قرارداد نزدیک به سه دهه کمابیش اجرا می‌شد اما از اواخر دهه ۷۰ که بارندگی‌ها کاهش و خشکسالی‌ها افزایش یافت، میزان آب ورودی از رودخانه هیرمند به دریاچه هامون نیز به‌تدریج کمتر شد. پس از آن، سدسازی‌های دولت‌های وقت افغانستان در مجاورت رودخانه هیرمند و توسعه کشاورزی در این منطقه هم موجب شد میزان حقابه ایران از هیرمند به صفر نزدیک شود.

به‌رغم انکار مسئولان جمهوری اسلامی ایران، گزارش‌های محلی آشکار می‌کنند که تنگنای معیشتی هزاران تن از ساکنان سیستان، خطر انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی این منطقه، گسترش فقر، مهاجرت اقلیمی، بحران آب و افزایش بیماری‌‌ها تنها بخشی از پیامدهای تامین‌ نشدن حقابه دریاچه هامون از رود هیرمندند.

این بحران اکنون با روی کار آمدن گروه طالبان در افغانستان و قطع کامل حقابه ایران از رودخانه هیرمند مضاعف شده است. مقام‌های حکومتی همچنان حل این مسئله از راه دیپلماسی را وعده می‌دهند اما ابوالفضل زهره‌وند، سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در کابل، به‌تازگی در مصاحبه‌ای، بی‌نتیجه‌ بودن این تلاش‌ها را افشا کرد. به گفته او، در دیدار حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، با همتای افغانستانی‌اش، به موضوع آب نیز پرداخته شد اما نتیجه مشخصی به دست نیامد.

او همچنین به احداث سد کمال خان بر رود هیرمند اشاره کرد و گفت: «این سد آب را نگه می‌دارد و سرریز آن را به‌ طرف گودزره می‌دهد که شوره‌زار است. در لشکرگاه هم یک سد انحرافی زدند و آب را به سمت زمین‌های تریا بردند. این دو اقدام سبب شد که هامون کلا خشک شود.»

به گفته سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در افغانستان، دولت مستقر در این کشور آبی را هم که از هرات می‌آمد، قطع کرد که به‌ موجب آن، آب مشهد هم دچار مشکل شد.

به‌رغم اینکه تمام شواهد از جمله بستر خشک دریاچه هامون نشان می‌دهند حکومت طالبان برای تامین حقابه هامون از رودخانه هیرمند قصدی ندارد، مقام‌های حکومتی ایران همچنان با رویکردی جانبدارانه از طالبان دفاع می‌کنند. حسین امیرعبداللهیان اندکی پس از تجمع اعتراضی مردم سیستان بر بستر خشکیده هامون، به خبرگزاری دولتی ایرنا گفت: «هیئت حاکمه افغانستان برخلاف مقام‌های قبلی، بر حقابه ایران اعتراف و تاکید دارند.»

امیرعبداللهیان درباره اینکه چرا طالبان تاکنون از تامین حقابه هیرمند امتناع کرده‌اند، توضیحی نداد و تنها گفت که به تلاش‌ها در مسیر دیپلماسی ادامه می‌دهد؛ اما تلاش‌هایی که این مقام دولت رئیسی از آن دم می‌زند و از یک سال و نیم گذشته آغاز شده، تاکنون هیچ نتیجه‌ای نداشته است.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران علاوه بر دیدار اخیر، تیرماه گذشته نیز در تماس تلفنی با امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان، خواستار پرداخت حقابه ایران از رود هیرمند شد. در همان زمان، حسن کاظمی قمی، نماینده وقت ابراهیم رئیسی در امور افغانستان، اعتراف کرد که طالبان بخش اعظمی از حقابه دریاچه هامون را در شوره‌زارها ریختند و از بین بردند. با این‌ حال او مدعی شد که آنچه اتفاق افتاد، حاصل «اشتباه» هیئت حاکمه افغانستان بود.

حدود یک ماه پس از آن، نیز علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو، برای پیگیری این موضوع به کابل سفر کرد و در دیدار با مولوی عبدالطیف منصور، سرپرست وزارت انرژی و آب افغانستان، تامین حقابه هامون را مطالبه کرد اما هیچ‌یک از این اقدام‌ها به تامین حقابه ایران از رودخانه هیرمند منجر نشدند.

با وجود اینکه مقام‌های حکومت ایران اختلاف با طالبان سر موضوع حقابه هامون را لاپوشانی می‌کنند، شواهد آشکار می‌کند که حاکمان فعلی افغانستان خود را به اجرای تعهدات بین‌المللی موظف نمی‌دانند. برخی مقام‌های حکومتی نیز با اذعان بر خودداری طالبان از تامین حقابه دریاچه هامون، ناتوان از رویارویی با طالبان، مهاجران افغان در ایران را تهدید می‌کنند. محمد سرگزی، نماینده زابل و زهک در مجلس، بهمن‌ ۱۴۰۱، تهدید کرد اگر طالبان حقابه ایران را ندهند، تمام مهاجران افغان از سیستان و بلوچستان اخراج می‌شوند.

دریاچه هامون در استان سیستان و بلوچستان پس از خزر و ارومیه، سومین دریاچه بزرگ ایران است و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌ محیطی ایران به شمار می‌رود.