مشکل کمبود گاز طبیعی و آنچه دولتمردان ابراهیم رئیسی «ناترازی در تولید و مصرف گاز طبیعی» خوانده‌اند، مختص به دو سال اخیر نیست. ایران در سال ۲۰۱۱، در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، به واردکننده گاز طبیعی تبدیل شد و در آن زمان واردات گاز طبیعی از ترکمنستان توانست در فصل زمستان از گسترش بحران انرژی جلوگیری کند.

هفته اول آبان ۱۴۰۱، برخی رسانه‌های دولتی مدعی شدند که سال گذشته دولت ابراهیم رئیسی تمهیدات لازم را برای جبران کمبود گاز طبیعی به عمل آورده بود و به این دلیل، کشور با بحران گاز طبیعی روبه‌رو نشد. این رسانه‌ها مدعی بودند که وزارت نفت با به‌کارگیری دیپلماسی فعال انرژی و سوآپ گاز طبیعی، فروش میعانات گازی و حداکثرسازی تولید گاز از میدان پارس جنوبی، اصلاح تعرفه گاز پرمصرف‌ها پس از هفت سال و تحویل سوخت مایع (مازوت - گازوئیل) به صنایع و نیروگاه‌هایی که با کمبود گاز مواجه بودند، توانست زمستان ۱۴۰۰ را بدون خاموشی و افت فشار گاز سپری کند.

مهرماه گذشته نیز پایگاه اطلاع‌رسانی دولت به نقل از جواد اوجی، وزیر نفت، نوشت که کشور در مصرف گاز در بخش خانگی سالانه با بیش از شش درصد افزایش روبه‌رو است و پارسال با ناترازی ۲۴۰ میلیون مترمکعب گاز، زمستان را پشت سر گذاشت. اوجی در صحن مجلس شورای اسلامی ادعا کرده بود که وزارت نفت امسال نیز برنامه‌های کوتاه‌مدتی برای سپری کردن فصل سرد سال طراحی کرده است. به گفته او، سهم سبد گاز طبیعی در نیروگاه‌های کشور بیش از ۸۳ درصد است، در حالی که در جهان این سهم به بیش از ۲۳ درصد می‌رسد، و در مصرف گاز در بخش خانگی نیز سالانه با شش درصد افزایش مصرف مواجهیم که این مقدار در بخش‌های عمده به پنج درصد، و در نیروگاه‌ها به چهار درصد افزایش سالانه مصرف می‌رسد.

زمستان سرد و سخت ۱۴۰۱

 سرمای هفته‌های گذشته، قطع جریان گاز طبیعی در برخی شهرها، افزایش مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها و افزایش آلودگی هوا در کنار قطع گاز مصرفی واحدهای بزرگ صنعتی، نشان داد که آنچه جواد اوجی در مهرماه ادعا کرده بود، از واقعیت دور است و برنامه‌های به‌اصطلاح کوتاه‌مدت وزارت نفت برای کنترل بحران انرژی در ایران، ناکارآمد بوده است. با توجه به اینکه میزان تولید و مصرف گاز طبیعی در سال گذشته و امسال تغییر خاصی نکرده است و طبق اظهارات وزیر نفت، مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی در زمستان بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب است و این رقم در قیاس با مصرف سال گذشته در بخش خانگی تغییر خاصی نکرده است، پس مشکل اصلی در چیست که مردم ایران با بحران گاز طبیعی روبه‌رو شدند؟

باید در نظر داشت که عبارت «ناترازی در تولید و مصرف گاز طبیعی» که دولتمردان دولت سیزدهم و در ماه‌های اخیر به دفعات بیان کرده‌اند، عبارت صحیحی برای توصیف وضعیت صنعت گاز طبیعی در ایران نیست. برخی کارشناسان انرژی معتقدند که مدیران صنعت نفت نمی‌خواهند اعتراف کنند که در ایران کمبود گاز طبیعی وجود دارد و به جای آن، از اصطلاح «ناترازی» استفاده می‌کنند. ناترازی برای شبکه گاز طبیعی، یعنی در یک طرف فشار بالا، و در طرف دیگر فشار پایین باشد.

عقب ماندن در تولید گاز طبیعی فاز‌های ۱۱ و ۱۴ پارس جنوبی

طرح توسعه میدان پارس جنوبی از دهه ۷۰ شمسی شروع شد، اما تاکنون و پس از دو دهه، جمهوری اسلامی نتوانسته است از برخی فازهای این میدان مثل فاز ۱۱ گاز طبیعی تولید کند. در دوران برجام قراردادی بین شرکت ملی نفت ایران در حکم کارفرما، با کنسرسیوم توتال (۵۰.۱ درصد)، سی‌ان‌پی‌سی‌آی چین (۳۰ درصد) و شرکت پتروپارس (۱۹.۹) امضا شد. با خروج آمریکا از برجام، شرکت‌های خارجی از این پروژه خارج شدند و تلاش‌ها برای بهره‌برداری از این فاز به نتیجه نرسید. در ماه‌های گذشته وزیر نفت و بقیه مدیران ارشد وزارت نفت وعده دادند که در سال جاری بهره‌برداری از فاز ۱۱ شروع خواهد شد. ابتدا خرداد، سپس شهریور و در نهایت اسفند، زمان بهره‌برداری از فاز ۱۱ اعلام شد. البته باید در نظر داشت که وزارت نفت و شرکت‌های داخلی قادر به تولید سکوهای ۲۰ هزار تنی لازم برای جلوگیری از افت فشار در فاز ۱۱ نیستند و سکوهای ۱۵۰۰ تنی فاز ۱۲ به فاز ۱۱ منتقل شده است. اگرچه شاید وزارت نفت در ماه‌های آینده بتواند تولید گاز طبیعی از فاز ۱۱ را شروع کند، برای مشکل افت فشار چاره‌ای اندیشیده نشده و با سکوهای ۱۵۰۰ تنی نمی‌توان از این فاز تا حداکثر طرفیت گاز طبیعی تولید کرد. به گفته جواد اوجی، پیش‌بینی می‌شود که روزانه ۶۷۰ میلیون فوت ‌مکعب گاز از طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی به بهره‌برداری برسد و در این مسیر از ظرفیت و توان شرکت‌های داخلی استفاده شده است.

فاز ۱۴

خبرگزاری ایرنا ماه گذشته در گزارشی به بررسی دلایل تاخیر در بهره‌برداری کامل از فاز ۱۴ پارس جنوبی پرداخت که ایرانی‌ترین فاز میدان عظیم پارس جنوبی نامیده شده است. بر اساس این گزارش، ساخت پالایشگاه فاز ۱۴ در مقایسه با توسعه بخش دریایی آن با شتاب کمتری همراه بوده است، زیرا قبلا تصور می‌شد که می‌توان گاز طبیعی تولیدی از این فاز را در بخش دریا، در سایر پالایشگاه‌های پارس جنوبی پالایش کرد. با توجه به این نکته مهم، در سایت ۲ پارس جنوبی که در منطقه کنگان قرار دارد، اغلب پالایشگاه‌ها با خط لوله به هم متصل‌اند تا در صورت نیاز، گاز در سایر پالایشگاه‌ها پالایش شود. بر اساس این گزارش، اگرچه اولین ردیف از پالایشگاه فاز ۱۴ پارس جنوبی، اسفند سال گذشته و در دولت سیزدهم وارد مدار تولید شد، تولید گاز طبیعی از بخش دریا در سال‌های قبل از آن آغاز شده بود. به گفته محمدمهدی توسلی‌پور، مجری طرح توسعه فاز ۱۴ پارس جنوبی، سرمایه‌گذاری در فاز ۱۴ حدود ۵.۲ میلیارد دلار بوده که سهم فراساحل ۲.۶ میلیارد دلار، و سهم پالایشگاه نیز ۲.۶ میلیارد دلار بوده است. توسلی‌پور مدعی است که تمام تلاش وزارت نفت و مجری این پروژه بر این است که «دو ردیف باقیمانده تا انتهای سال جاری به سرانجام برسد». او می‌افزاید: «فاز ۱۴ پارس جنوبی و پالایشگاه آن، آخرین پالایشگاه پارس جنوبی است و ایرانی‌ترین فاز و پالایشگاه را نسبت به سایر طرح‌های پارس جنوبی داریم که نزدیک ۷۰ درصد سهم ساخت داخل بوده است.»

به‌رغم همه ادعاها در مورد مدیریت بحران گاز طبیعی، به نظر می‌‌رسد که سال آینده نیز ایران با چالش کمبود گاز طبیعی روبه‌رو خواهد بود. در حالیکه در ماه‌های اخیر، مردم و بخش صنعت و اقتصاد بیشترین صدمه را از بحران گاز طبیعی دیده‌اند، حکومت جمهوری اسلامی ادعا دارد که توانسته است بخشی از بحران گاز طبیعی را مدیریت کند. مالک شریعتی‌نیاسر، سخنگوی کمیسیون انرژی، یکشنبه، دوم بهمن (۲۲ ژانویه)، در نشست علنی مجلس شورای اسلامی گفت: «با مدیریت مطلوب دولت و وزیر نفت، ناترازی گاز در زمستان را پشت سر گذاشتیم، اما باید ردپایی از این مسئله در بودجه دیده می‌شد.» 

باید در نظر داشت که افزایش تحویل سوخت مایع به نیروگاه‌ها مشکلات متعددی برای مردم ایجاد کرده است. شریعتی‌نیاسر در مورد میزان بودجه مبارزه با آلودگی هوا در سال آینده گفت: «ما در بحث آلودگی هوا گرفتاری‌های زیادی داریم، اما بودجه‌ای که دولت برای محیط زیست، آلودگی و حمل‌ونقل دیده، در مجموع پنج هزار میلیارد تومان است که سه هزار میلیارد تومان آن شاید محقق شود.»

در دو سه هفته اخیر، دولتمردان جمهوری اسلامی ایران به جای قبول واقعیت و اذعان به وجود مشکلات متعدد در صنعت انرژی ایران و سیاست خارجی نظام، شدت بالای انرژی، غفلت از ذخیره‌سازی در دولت حسن روحانی و...، را دلایل بروز بحران انرژی دانستند. اما نکته‌ای که به آن اشاره نشد، راهبرد اشتباه گاز طبیعی کشور، وابستگی بیش از حد سبد انرژی کشور به گاز طبیعی و ناکافی بودن امکانات و منابع مالی شرکت‌های داخلی برای تامین همه نیازهای صنعت نفت و گاز طبیعی ایران است. بحران انرژی شاید با قطع گاز واحدهای صنعتی در ظاهر مدیریت شد، اما در ماه‌های آینده، به‌ویژه در فصل تابستان، بحران انرژی در بعد برق مشاهده خواهد شد. سال آینده نیز، چنانچه منابع مالی و تکنولوژی لازم برای زمستان تامین نشود، سال بسیار دشواری برای صنعت گاز طبیعی ایران خواهد بود.