جمهوری اسلامی ایران در هفته‌های گذشته در پی تداوم اعتراض‌های مردمی در این کشور پس از کشته شدن مهسا امینی، در مرز‌های ایران با جمهوری آذربایجان و ترکیه، دو رزمایش برگزار کرد. علاوه بر آن، سپاه پاسداران اعلام کرد که به منظور مقابله با گروه‌های کرد مخالف جمهوری اسلامی مستقر در اقلیم کردستان عراق، با حملات موشکی، سایت‌های متعلق به این گروه‌ها را هدف حملات توپخانه‌ای و پهپادی قرار داده است.

برخی کارشناسان این گونه تحرکات جمهوری اسلامی را صرفا دارای مصرف داخلی دانستند. در این بین، برگزاری مانور سپاه در مرز ایران و جمهوری آذربایجان با واکنش شدید مقام‌ها و رسانه‌های جمهوری آذربایجان روبرو شد. باید در نظر داشت که ۱۸ اکتبر روز استقلال جمهوری آذربایجان است و در رسانه‌های این کشور، برگزاری مانور سپاه در این تاریخ به‌عنوان ارسال یک پیام تهدید از سمت جمهوری اسلامی برای جمهوری آذربایجان انعکاس یافت. افتتاح کنسولگری ایران در شهر قاپان ارمنستان نیز مزید بر علت شد تا دامنه واکنش‌ها به مانور سپاه در جمهوری آذربایجان افزایش یابد.

روابط ایران و جمهوری آذربایجان در سال‌های گذشته بارها با تنش مواجه شده است. باکو معتقد است که جمهوری اسلامی با حمایت از گروه‌های اسلامگرا در این کشور، امنیت ملی آن را به مخاطره می‌اندازد. روابط ایران و ارمنستان و به‌نوعی حمایت ضمنی ایران از ارمنستان هم خوشایند جمهوری آذربایجان نیست؛ همان‌طور که روابط روبه‌گسترش جمهوری آذربایجان با اسرائیل نیز بارها با انتقاد دولتمردان ایرانی مواجه شده است.

جنبش مقاومت اسلامی آذربایجان

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری اسلامی سعی کرد با تمرکز بر ریشه‌های مشترک دینی، قومی و تاریخی خود با کشورهای تازه‌استقلال‌یافته، منطقه نفوذ خود بین کشورهای آسیای میانه و حوزه دریای خزر را گسترش دهد. حمایت از گروه‌های اسلام‌گرا یکی از سیاست‌ها بود که با واکنش منفی دولتمردان این کشورها روبرو شد.

جمهوری اسلامی با توجه اکثریت شیعه جمعیت جمهوری آذربایجان، تحولات این کشور را همواره به‌دقت رصد می‌کرد و در راستای دیپلماسی عمومی خود و نیز با هدف نفوذ بین لایه‌های مذهبی جمهوری آذربایجان، برخی طلاب دینی جمهوری آذربایجان را در حوزه‌های علمیه  پذیرش کرد و اکثر طلاب آذربایجانی در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل شدند.

در این بین، تشکیل جنبش مقاومت اسلامی آذربایجان که ظاهرا تشکلی سیاسی -اجتماعی در جمهوری آذربایجان است، باعث شد تا بین دولتمردان جمهوری آذربایجان، حساسیت‌ها در مورد بهره‌برداری امنیتی تهران از این گروه افزایش یابد. اعضای این گروه را اکثرا طلاب اهل جمهوری آذربایجان محصل در حوزه علمیه قم تشکیل می‌دهند و با سیاست‌های دولت جمهوری آذربایجان مخالف‌اند.

جمهوری اسلامی شیعیان کشورهای همسایه خود را به بهانه دفاع از حرم (مدافعان حرم)، سازماندهی و به سوریه اعزام کرد. در سال ۲۰۱۷ و با تایید قاسم سلیمانی، سپاه قدس ضمن انتخاب نام «حسینچی‌لَر» (حسینیون) برای تشکل جنبش مقاومت اسلامی آذربایجان، شرایط حضور و فعالیت این گروه در سوریه را رسما فراهم کرد و فعالیت رسمی و علنی این گروه آغاز شد.

جمهوری آذربایجان یک گروه مسلح تحت کنترل جمهوری اسلامی را بازداشت کرد

در دهه گذشته، باکو چندین بار گروه‌های مسلح مرتبط با جمهوری اسلامی را بازداشت کرده است. در تازه‌ترین مورد، سرویس امنیت دولتی جمهوری آذربایجان روز سه‌شنبه، اول نوامبر، از بازداشت گروهی از شهروندان خود که برای ضربه زدن به منافع امنیت ملی جمهوری آذربایجان، تحت آموزش و تامین مالی ارگان‌های جاسوسی ایران قرار گرفته بودند، خبر داد. پیش از آن، در اواخر سال ۱۴۰۰ بود که دولتمردان جمهوری آذربایجان از بازداشت ۲۲ نفر به اتهام جاسوسی برای جمهوری اسلامی و ارتباط با سپاه پاسداران خبر داده بودند.

افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل

روابط  اسرائیل و جمهوری آذربایجان پس از استقلال این کشور، همواره روبه‌توسعه بود. جمهوری آذربایجان تامین‌کننده ۴۰ درصد نفت خام موردنیاز اسرائیل است و باکو در امنیت انرژی تل‌آویو نقش مهمی ایفا می‌کند. از طرفی، جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۰۶ همواره یکی از مشتریان سلاح‌های اسرائیلی بوده است. پهپادهای اسرائیلی در جنگ ۴۴روزه قره‌باغ بسیار تاثیرگذار بودند. بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، حدود ۶۹ درصد سلاح‌های موردنیاز آذربایجان از اسرائیل تامین شد.

پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ، روابط باکو و تل‌آویو بیش از قبل گسترش یافت و شرکت‌های اسرائیلی حالا در بخش کشاورزی جمهوری آذربایجان هم فعال‌اند. با توجه به اراده دو کشور، سطح روابط و حجم تجارت بین آن‌ها در دهه آینده باز هم افزایش خواهد یافت. البته باید در نظر داشت که در سال ۲۰۲۱، حجم تجارت دو کشور ۹۲۸ میلیون دلار بود. اسرائیل یکی از اولین کشورهایی است که در سال ۱۹۹۳  سفارت خود در باکو را افتتاح کرد؛ اما جمهوری آذربایجان علی‌رغم سه دهه روابط خوب با اسرائیل، بنا به برخی دلایل امنیتی، تاکنون سفارتش در اسرائیل را افتتاح نکرده است؛ اینک با توجه به تحولات جدید در منطقه قفقاز و توازن جدید قوا در منطقه، باکو در چارچوب منافع ملی خود درصدد افتتاح سفارت در اسرائیل است.

آرزو نقی‌اف، نماینده مجلس جمهوری آذربایجان و عضو گروه دوستی پارلمانی جمهوری آذربایجان و اسرائیل، هفته گذشته در مصاحبه با سایت خبری پراودا، گفت که تصمیم افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل قبلا گرفته شده است و افتتاح سفارت آذربایجان در اسرائیل تنها به دلایل فنی می‌تواند به تعویق بیفتد. این یعنی آذربایجان دیر یا زود سفارت خود در اسرائیل را افتتاح خواهد کرد.

دولتمردان اسرائیل بارها تمایل خود را به افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در این کشور اعلام کرده‌اند. اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهوری اسرائیل، اوایل سال ۲۰۲۲، در نامه‌ای خطاب به الهام‌ علی‌اف، ضمن گرامیداشت سه دهه روابط خوب اسرائیل و آذربایجان، از رئیس‌جمهوری آذربایجان دعوت کرد ضمن سفر به اسرائیل، سفارت این کشور را هم افتتاح کند. به گفته هرتزوگ، افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل گامی مهم برای توسعه آینده روابط دو کشور خواهد بود.

باید در نظر داشت که اگرچه جمهوری آذربایجان در اسرائیل سفارت ندارد، دفاتر تجاری و گردشگری این کشور در اسرائیل فعال‌اند؛ اما باکو مایل نیست با افتتاح سفارت در تل‌آویو، دیگر کشورهای مسلمان را از خود برنجاند.

جمهوری اسلامی همواره به روابط روبه‌گسترش جمهوری آذربایجان با اسرائیل دید منفی داشته؛ اما با وجود اینکه ارمنستان ۲۰ درصد از اراضی جمهوری آذربایجان را اشغال کرده، تهران همواره با ایروان روابط خوبی داشته و طبیعی است که هر کشوری در راستای منافع ملی خود روابطش را با سایر کشورها گسترش می‌دهد.

با توجه به بهبود روابط کشورهای عرب منطقه با اسرائیل در راستای پیمان ابراهیم، می‌توان انتظار داشت اگر روند بهبود روابط اسرائیل با کشورهای عرب و مسلمان طبق برنامه اجرایی شود، دیر یا زود می‌توان منتظر افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل بود.

در شرایط کنونی، سطح روابط ایران و جمهوری آذربایجان علی‌رغم ظرفیت بالا در همه زمینه‌ها، راضی‌کننده نیست. بهره‌گیری جمهوری اسلامی از گروه‌های اسلامگرا و آموزش طلاب آذربایجانی در حوزه‌های علمیه خود یکی از عوامل مهم در تداوم تنش در روابط بین دو کشور است. از طرفی تهران همچنان به مخالفت با احداث کریدور زنگه‌زور ادامه می‌دهد.

موضع متفاوت ایران در قبال تحولات منطقه باعث شده است شرکت‌های ایرانی نتوانند در روند بازسازی مناطق آزادشده قره‌باغ مشارکت کنند. تهران و باکو می‌توانند تنش‌های فعلی را در چارچوب منافع ملی خود مدیریت کنند؛ به شرطی که به دغدغه‌های امنیتی همسایگان توجه داشته باشند و تهران از سوءاستفاده ابزاری از دین برای دخالت در امور داخلی همسایگانش بپرهیزد.

در دهه آینده، روابط باکو و تل‌آویو در همه حوزه‌ها گسترش خواهد یافت. فناوری شرکت‌های اسرائیلی در بخش آب، کشاورزی و همچنین احداث شهرهای هوشمند در مناطق آزادشده قره‌باغ می‌تواند جوابگوی نیازهای آذربایجان باشد. همکاری نظامی دو کشور نیز گسترش می‌یابد.

روابط اسرائیل با جمهوری آذربایجان تابعی از روابط ایران با ارمنستان خواهد بود. با توجه به اینکه دولت جمهوری آذربایجان سکولار است، طبیعی است که بهره‌گیری ایران یا هر کشوری از ابزار دین برای دخالت در امور داخلی این کشور به تداوم تنش در روابط دوجانبه منجر خواهد شد.