کشته شدن مهسا امینی در ایران و واکنش‌های گسترده قشرهای مختلف جامعه، بار دیگر توجه فعالان اجتماعی را به محدودیت‌های پیش‌آمده در شبکه‌های اجتماعی ازجمله پاک شدن محتوا و محدودیت دسترسی به آن، در مرکز توجه قرار داد. فعالان سیاسی در شبکه‌های اجتماعی بیان می‌کنند که دو بستر اشتراک‌گذاری متن و تصویر، توییتر و اینستاگرام، اصل بی‌طرفی را رعایت نکرده‌اند و با اقدام به حذف محتوای مخالفان جمهوری اسلامی و محدود کردن فعالیت‌های فعالان رسانه‌ای، خواسته یا ناخواسته همچون «یار کمکی ارتش سایبری» ایفای نقش کرده‌اند.

گردان‌های سایبری، از «فوت کردن در تلفن» تا «هشتگ‌سازی»

در یک دهه اخیر با گسترش اینترنت و توسعه شبکه‌های اجتماعی، حکومت ایران نیروهای سرکوبگرش را به فضای مجازی نیز اعزام کرده است. به گفته حسین سلامی فرمانده سپاه پاسداران، دو هزار گردان سایبری سازماندهی‌شده و فعال در فضای مجازی حضور دارند و پیشرفت‌های چشمگیری هم در محتوا، عملیات و زیرساخت داشته‌اند.

در سال‌های گذشته ارتش سایبری همواره در مقابل تمام مطالبه‌گری‌ها و اعتراض‌های مردمی به شیوه‌های مختلف حضور داشته و تلاش کرده است که با استفاده از حملات گروهی، سکوهای شبکه‌های اجتماعی را وادار به اتخاذ تصمیمی کند که خوشایند حکومت ایران است. برای نمونه در ماه‌های قبل ارتش سایبری با بات‌های اینستاگرامی به صفحه فعالان مدافع حقوق زنان ایرانی هجوم بردند و آن‌ها را به خصوصی کردن صفحاتشان وادار کردند. هدف این اقدام‌ها که روزانه هزاران دنبال‌کننده جعلی را به سمت صفحات فعالان حقوق زنان روانه می‌کرد، بسته شدن صفحات فعالان یا به حاشیه راندن آن‌ها بود؛ زیرا مطابق قوانین اینستاگرام زمانی که یک صفحه تعداد زیادی دنبال‌کننده غیرواقعی دریافت کند، احتمال بسته شدن آن صفحه افزایش می‌یابد، اما این تنها روش فعالیت گردان‌های سایبری نیست. بیشترین تمرکز ارتش سایبری بر بخش محتوا و منحرف کردن افکار عمومی است.

موسسه رسا، یکی از اولین پروژه‌های جمهوری اسلامی برای تشکیل ارتش سایبری و شناسایی و رصد مخالفان بوده است. یک منبع آگاه که سابقه همکاری با این مجموعه را داشته است، می‌گوید: «موسسه رسا که قبلا زیر نظر مهدی طائب بود، فعالیتش را با تماس با شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان خارج از ایران و فحش دادن و فوت کردن در تلفن شروع کرد، برای این کار بودجه‌ هم می‌گرفت. بعد از چند سال، رصد کردن فضای مجازی و شناسایی مخالفان هم به دایره فعالیت این موسسه اضافه شد. از اواخر دهه ۸۰ عضوگیری‌ بیشتر شد و تولید محتوا هم در دستور‌ کار قرار گرفت.» مهدی طائب اکنون رئیس قرارگاه سایبری عمار که یکی از بازیگران اصلی ارتش سایبری است و با ادعای «مبارزه با عملیات جنگ نرم دشمنان» فعالیت دارد، ایفای نقش می‌کند.

یکی دیگر از روش‌های ارتش سایبری در منحرف کردن جریان‌های اعتراضی و طوفان‌های توییتری، استفاده از هشتگ‌های مشابه و نادرست، ایجاد حس بی‌اعتمادی، مطرح کردن مسائل غیر مرتبط و بی‌اهمیت نشان دادن اعتراض‌ها، به منظور منحرف کردن بحث و تاثیرگذاری بر افکار عمومی است.

به دنبال کشته شدن مهسا امینی و اعتراض‌های مردم در شبکه‌های اجتماعی، ارتش سایبری با فعال‌سازی دوباره بسیاری از حساب‌های کاربری و بات‌هایی که مدت‌ها فعالیتی نداشتند، تمام قوایش را به کار گرفته است تا صدای معترضان و فعالان را خاموش کند و در روند اعتراض‌ها اختلال ایجاد کند. تنها در عرض چند روز گذشته، خیل عظیمی از هشتگ‌های جعلی ساخته شده است. در برخی از این هشتگ‌ها حروف مهسا امینی جابه‌جا نوشته شده و برخی دیگر از گردان‌ها تلاش کرده‌اند هشتگ «اربعین حسینی» و «سردار سلیمانی» را همه‌گیر کنند. هم‌زمان ارتش سایبری از «اینفلوئنسرهای حکومتی» نیز برای تولید محتوا کمک گرفته است. برخی از این افراد در پاسخ به پیام‌های مردم برای پیوستن به معترضان و ابراز همدردی عنوان کرده‌اند که «فقط در حوزه کاری خود فعالیت می‌کنند و به فکر خوب کردن حال مردم‌اند!»

یکی دیگر از رویکردهای ارتش سایبری ایجاد فضای ملتهب و القای ترس به کاربران شبکه‌های اجتماعی است. برای نمونه یک شخص که کاربران توییتر آن را حساب ناامن عنوان می‌کنند، چنین نوشته است: «امشب با یک تماس تلفنی ناشناس تهدید شدم. از پشت تلفن آدرس و مشخصاتم رو هم گفتند و بعد از تایید من، تهدیدم کردند. اگر توییتی از من ندیدید دلیلش این است.» شخص دیگری که خود را کارشناس حقوق معرفی کرده است، گفته که اعتراض‌ها به قتل مهسا امینی، جریانی برای به حاشیه راندن موضوع اجلاس شانگهای و ریال دیجیتال بوده است!

آیا اینستاگرام و توییتر همگام با حکومت ایران فعالیت می‌کنند؟

اینستاگرام و توییتر در اعتراض‌های اخیر مردم ایران عملکرد قابل دفاعی نداشته‌اند و در برخی موارد پست‌هایی را حذف کرده‌اند که در تضاد با قوانین آن‌ها نبوده است و در قبال این اقدام‌ها حاضر به پاسخگویی هم نشده‌اند. بسیاری از کاربران اینستاگرام گفته‌اند مطالبی که در رابطه با کشته شدن مهسا امینی منتشر کرده‌اند، حذف شده یا اینکه به شکل غیرعادی بازدیدکنندگان بسیار کمی داشته است. گلشیفته فراهانی در واکنش به حذف پستش در اینستاگرام نوشت: «دیدن زندگی روزمره در خیابان‌های ایران البته که راحت نیست.» یکی دیگر از اقدام‌های عجیب اینستاگرام، محدودسازی دسترسی به ویدیوی منتشر‌شده «هومن ایرانمنش» است. این فعال اینستاگرامی در ویدیویی با عنوان «برای خواهرم مهسا امینی» اقدام به تراشیدن موی سرش کرد. بعد از انتشار این مطلب، اینستاگرام دسترسی به این ویدیو از داخل ایران را ممنوع کرد و به کاربران پیام «یک درخواست قانونی برای محدود کردن این محتوا دریافت کردیم. پس از بررسی، دسترسی به این محتوا را که برخلاف قوانین محلی است، محدود کردیم‌» را نمایش می‌داد.

توییتر نیز در روزهای گذشته حساب‌ کاربری مسیح علی‌نژاد را به دلیل انتشار تصاویر ندا آقا سلطان و مهسا امینی تعلیق کرد. به گفته مسیح علی‌نژاد، او برای فعالیت دوباره مجبور به حذف عکس‌های ندا آقا سلطان و مهسا امینی از صفحه‌اش شده است. اگرچه بخش اعظم مطالبی که توییتر و اینستاگرام از صفحات مخالفان حکومت ایران حذف می‌کنند به دلیل گزارش‌های گروهی ارتش سایبری است، این سکوها وظیفه دارند تا گزارش‌های حذف محتوا را بررسی و صحت سنجی کنند، کاری که به گفته منتقدان به‌درستی انجام نمی‌گیرد.