یکی از عوامل مهم ناتوانی اروپا در قبال حمله روسیه به اوکراین، وابستگی بیش از حد  کشورهای اروپایی به منابع انرژی روسیه است.  صادرات انرژی نقش مهمی در سیاست خارجی روسیه ایفا می‌کند و مسکو در دو دهه گذشته با به‌کارگیری دیپلماسی فعال انرژی، هم وابستگی کشورهای اروپایی به منابع انرژی این کشور را افزایش داد، هم مانع افزایش سهم کشورهای رقیب در سبد انرژی اروپا شد و هم در مواقع موردنیاز از قطع صادرات انرژی برای بهره‌گیری بیشتر در بعد ژئوپلیتیک بهره گرفت. 

در هفته گذشته برخی رسانه‌های طرفدار و نزدیک به دولت رئیسی از برنامه دولت سیزدهم برای واردات گاز طبیعی از روسیه خبر دادند و صریحا از این تصمیم دولت استقبال کردند.

نقش متفاوت ایران و روسیه در بازار گاز طبیعی

درحالی‌که روسیه با کاهش بخشی از صادرات گاز طبیعی، امنیت انرژی اروپا را با چالشی بسیار جدی روبه‌رو کرده است و تداوم سیاست کرملین در کاهش ظرفیت صادرات گاز طبیعی به این قاره، کشورهای اروپایی را با زمستان سختی روبرو خواهد کرد، حضور یا نبود ایران در بازار جهانی گاز تاثیری در معاملات بازار جهانی انرژی ندارد. 

بحران انرژی باعث شد که درآمد ارزی همه کشورهای صادرکننده نفت و گاز طبیعی افزایش یابد و این کشورها بتوانند وضعیت اقتصادی خود را بهبود بخشند، اما ایران غایب بزرگ بازار در بحران انرژی است. اگر سیاست خارجی جمهوری اسلامی باعث اعمال تحریم‌های متعدد علیه صنعت انرژی ایران نمی‌شد، این کشور می‌توانست نقش مهمی در امنیت انرژی اروپا ایفا کند.

با توجه به مشکلات بسیار در صنعت گاز طبیعی، برخی رسانه‌ها از ضرورت اجرایی شدن تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری وزارت نفت با شرکت گاز پروم خبر دادند و واردات گاز طبیعی مازاد از روسیه را یکی از راه‌حل‌های وزارت نفت برای جبران بخشی از کمبود گاز طبیعی در شبکه سراسری اعلام کردند. خبرگزاری فارس ۱۹ مرداد با انتشار گزارشی به وزارت نفت پیشنهاد کرد که در صورت انعقاد قرارداد واردات گاز از روسیه، می‌تواند از این ظرفیت برای تقویت سیاست «بهینه‌سازی مصرف سوخت» و «توسعه بازارهای صادراتی» استفاده کند و صرفا به منافع کوتاه‌مدت خود توجه نکند.

باید در نظر داشت که سوآپ و واردات گاز طبیعی از روسیه یکی از اصول تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری شرکت ملی نفت ایران با شرکت گاز پروم است. محسن خجسته مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران از قرار داشتن  مذاکرات ایران و روسیه در بخش سوآپ در مراحل پایانی خبر داده بود.

آماده بودن زیرساخت واردات ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از روسیه

ادعا می‌شود که با فراهم بودن زیر‌ساختار موردنیاز برای واردات گاز طبیعی مازاد روسیه، ایران می‌تواند از این گاز برای صادرات به ترکیه و عراق بهره گیرد و از این طریق به هاب انرژی (مرکز تجارت انرژی) منطقه تبدیل شود، اما سوالی که مطرح می‌شود این است؛ چرا کشوری که دومین ذخیره گاز طبیعی دنیا را دارد از کشوری که دارنده اولین ذخیره گاز طبیعی است باید گاز وارد کند و چرا جمهوری اسلامی قادر به تامین گاز طبیعی موردنیازش از میدان‌های داخلی نیست؟ سال گذشته جواد اوجی، وزیر نفت از کمبود روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی در شبکه سراسری خبر داد.

وزارت نفت برای جبران کمبود گاز طبیعی و کاهش قطع برق، به افزایش تحویل مازوت به نیروگاه‌های تولید برق اقدام کرده بود. جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در این مورد گفت در سال گذشته به دلیل کمبود گاز، ۱۵ میلیارد لیتر سوخت مایع با ارزش ۹ میلیارد لیتر گازوئیل و شش میلیارد لیتر مازوت در نیروگاه‌ها برای تامین پایدار برق کشور سوزانده شد. البته سالاری در مورد افزایش آلودگی هوا در شهرها به خاطر سوختن مازوت در نیروگاه‌ها مطلبی بیان نکرد.

برخی روزنامه‌نگاران حوزه انرژی نزدیک به دولت رئیسی، با اشاره به واردات گاز طبیعی ایران از ترکمنستان در سال‌های گذشته بر لزوم واردات گاز طبیعی از روسیه تاکید کردند. این طیف با توجه به مشکلات ایران برای تامین گاز طبیعی صادراتی به ترکیه و عراق، واردات گاز طبیعی روسیه را اقدام موثر ایران برای اجرای تعهدات صادراتش در قبال ترکیه و عراق عنوان می‌کنند، البته این طیف بر ضرورت توجه به بهینه‌سازی مصرف داخلی گاز طبیعی در کشور نیز تاکید دارند. در مورد واردات گاز طبیعی از روسیه سوال‌های جدی مطرح است؛ گاز طبیعی روسیه از کجا و از چه طریقی قرار است به ایران تحویل داده شود؟ هزینه احداث خط لوله از کجا تامین خواهد شد؟...

باید در نظر داشت که قرارداد فعلی صادرات گاز ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد و آنکارا با توجه به بحران اخیر انرژی، واردات گاز از روسیه را کاهش داده و به افزایش واردات آل‌ان‌جی و هم‌چنین سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر اقدام کرده است و واردات گاز طبیعی ایران از روسیه با هدف صادرات دوباره به ترکیه، با واقعیت بازار منطقه‌ای انرژی مطابقت ندارد.

نباید ازنظر دور داشت که در دهه‌های گذشته مسکو گاز طبیعی ترکمنستان را به قیمت کمتر از عشق‌آباد می‌خرید و با قیمت زیاد به سایر مشتریان می‌فروخت. چرا مسکو باید رضایت دهد که گاز طبیعی این کشور را ایران به کشور ثالث مانند ترکیه صادر کند و با این کار هم سهمش را در بازار انرژی ترکیه افزایش دهد و هم منافع اقتصادی کسب کند؟ در مورد بازار طبیعی گاز عراق نیز شرایط در حال تغییر است و با توجه به توافق‌های اخیر عراق با عربستان سعودی برای احداث نیروگاه‌های خورشیدی، احتمال کاهش سهم ایران در سبد انرژی عراق در میان‌مدت افزایش می‌باید.

افزایش مصرف مازوت در نیروگاه‌ها از عوامل اصلی آلودگی هوا در شهرهایی است که در مجاورت نیروگاه‌های سیکل ترکیبی قرار گرفته‌اند و خبرگزاری فارس با ارائه این دلیل که واردات گاز طبیعی مازاد روسیه می‌تواند به کاهش مصرف مازوت در نیروگاه‌ها منجر شود، بر لزوم اجرایی شدن برنامه واردات گاز از روسیه اصرار می‌ورزد.

در گزارش خبرگزاری فارس در این مورد چنین ذکر شده است که «در حال حاضر طبق آمار بورس انرژی، قیمت هر لیتر گازوئیل ۰.۷۸ دلار و قیمت هر لیتر مازوت ۰.۴۷ دلار است و اگر هر مترمکعب گاز روسیه با قیمت فعلی صادرات گاز ایران به ترکیه یعنی ۲۵ سنت وارد و جایگزین گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها شود، ایران می‌تواند با صادرات سوخت مایع، سالانه شش میلیارد دلار درآمد بیشتری کسب کند». برخی کارشناسان انرژی بر این باور‌ند که ایران می‌تواند با واردت گاز طبیعی مازاد روسیه و مصرف آن در نیروگاه‌ها- با کاهش مصرف مازوت در نیروگاه‌ها میزان آلودگی هوا را کاهش دهد، اما آماری که خبرگزاری فارس در مورد سود مالی وارات گاز مازاد روسیه برای ایران ارائه کرده است، با قیمت‌های فعلی گاز در بازار جهانی مطابقت ندارد و ایران با جایگزین کردن گاز روسیه با سوخت‌های مایع مصرفی در بخش نیروگاهی، سودی از بابت افزایش صادرات مازوت و گازوئیل نخواهد داشت.

با توجه به شرایط فعلی، دولت رئیسی برای حل ریشه‌ای مشکلات صنعت انرژی ایران به دنبال واردات گاز طبیعی از روسیه است و گروه‌های ذینفع نیز درصدد توجیه این تصمیم دولت‌اند. اگر این طرح اجرا شود نباید انتظار داشت که مسکو با صادرات دوباره گاز طبیعی روسیه از طریق ایران موافقت کند و نکته مثبت این طرح می‌تواند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران در بخش نیروگاهی باشد.

ایران برای حفظ سهمش در بازار انرژی ترکیه و عراق نیازمند افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی و مدیریت مصرف داخلی است. افزایش ظرفیت تولید، نیازمند جذب منابع مالی و فناوری پیشرفته خارجی است و لازمه این امر هم توافق جدید اتمی و همچنین تصویب اف ای تی اف است. واردات گاز  طبیعی مازاد روسیه کارگشای مشکلات متعدد صنعت انرژی ایران، ازجمله بحران گاز طبیعی و برق  نخواهد بود.