شاید شما از آن دسته افرادی باشید که رویا و خواب می‌بینند، یا در میان دوستان و اطرافیانتان دیده باشید افرادی را که خواب می‌بینند و خوابشان را برای شما تعریف می‌کنند، و تا مدت‌ها به دنبال تعبیر و تفسیر خوابشان هستند.
 تعبیر خواب و رویا، پیشینه‌ای درازدامن دارد و در آثار و کتابهایی چون «تعبیر خواب ابن سیرین» دسته‌‌بندی انواع خواب‌ها و تعبیرات آمده است. این کتاب در بازار کتاب ایران همه‌گاه خواستار داشته است و دارد، چرا که خواب، چه بخواهیم و چه نخواهیم، بخشی از زندگی همه ما آدمیان است و لذا بسته به اهمیتی که هر یک از ما به این وجه از زندگی می‌دهیم، می‌تواند برای ما مهم یا کم‌اهمیت جلوه کند، اما وجودش را نمی‌توان انکار کرد. به همین دلیل، امروزه نیز خواب و رویا و تعبیر و تفسیر آن بین افرادی با فرهنگ‌های مختلف، اهمیت دارد و جزیی‌ جدایی‌ناپذیر از علم روانشناسی و روانکاوی شده است. 

در عالم رویا و خواب، فرد وارد دنیایی می‌شود که فارغ از هر نوع محدودیت جسمانی، مکانی و زمانی، تصاویر افراد، صداها، احساسات، عواطف و هیجانات مختلفی چون اندوه، شادی، ترشرویی، خوشرویی، پرخاشگری و … را تجربه می‌کند و وقتی از خواب یا رویا بیدار می‌شود، سوالات و ابهامات زیادی به ذهنش راه می‌یابد.

خواب‌ها و رویاها حاصل تجربیات و اتفاقات معمول زندگی روزمره فرد و گاه نیز حاصل وقایع عجیب و غریبند. زیگموند فروید، روانکاو برجسته قرن بیستم، از آن به عنوان شاهراهی برای رسیدن به ناخودآگاه فرد یاد می‌کند که ناشی از نیازها، احساسات و خواسته‌های سرکوب شده‌ای است که آدمی در عالم رویا به آنها دسترسی می‌یابد. گاه نیز خواب و رویا بر روی افکار و احساسات فرد تاثیر می‌گذارد و می‌تواند مسیر زندگی او را تغییر دهد. 

با وجود پیشرفت‌های زیادی که در دانش روانشناسی و روانکاوی رخ داده است، هنوز برای این سوال که چرا خواب می‌بینیم، پاسخ دقیقی به‌دست نیامده است. افراد زیادی فرآیندهای بیولوژیکی را در طول خواب بررسی کرده‌اند، همچنان که روانپزشکان و روانشناسان بنامی چون فروید، یونگ و آلفرد آدلر، نظریه‌هایی فرابیولوژیک را برای خواب یا رویا مطرح کرده‌اند. 
به باور برخی از این نظریات، ذهن ما در شب، بنا به قاعده از کارهایی متاثر است که در طول روز انجام می‌دهیم. در طول روز ما اطلاعات را در ذهنمان جمع آوری می‌کنیم، برخی از آنها را نگه می‌داریم، و بیشتر آنها را دور می‌ریزیم. وقتی به طور مرتب فضای ذخیره‌سازی ذهنی خود را پاک نکنیم، نمی‌توانیم مغز خود را با چیزهای بی‌اهمیت و بی‌فایده اشباع کنیم، در نتیجه ممکن است باعث شود که فرد خواب آشفته‌ای را تجربه کند.

دکتر «گری ونک»، استاد روانشناسی و علوم اعصاب – ایمونولوژی و ژنتیک پزشکی دانشگاه پزشکی اوهایو، در کتاب خود به نام Your Brain on Food، به طور مفصل به مراحل «موج آرام» و «مرحله رم» (حرکات سریع چشمی) در خواب پرداخته است و بر این باور است که «در مرحله خواب موج آرام، رویای افراد شامل خاطرات قدیمی‌تر یا کاملا احساسی است». برای مثال، اگر تا کنون خواب دیده باشید که زنده دفن شده‌اید، یا جانوری بر روی سینه شما حرکت می‌کند، احتمالا در مرحله خواب «موج آرام» هستید. اغلب کابوس‌های شبانه، راه رفتن در خواب و وحشت‌های شبانه، در این مرحله از خواب رخ می‌دهد. مشخصه اصلی خواب «رم» (که به آن حرکت سریع چشم هم می‌گویند، و طی آن فرد به خواب عمیقی فرو رفته است) افزایش فعالیت مغز، تنفس سریع، و بی‌حرکت بودن عضلات ارادی بدن است. 

تفاوت محتوای خواب در دو جنس متفاوت

پرسشی که روانشناسان و روانکاوان را به خود مشغول داشته است، تفاوت میان خواب زن با خواب مرد است. در باورهای خرافاتی عوام، هنوز هم خواب زن را باور ندارند و چندان جدی‌اش نمی‌گیرند، اما با توسعه شهرنشینی و رشد مطالعات مرتبط به رویا و خواب، ماجرا صورت و رنگی دیگر به خود گرفته است.

دکتر «گری ونک» که در سطور بالا از او و کتاب و پژوهش‌هایش در زمینه رویا یاد شد، از جمله افرادی است که در این زمینه تحقیق کرده است. او در کتابش به «تفاوت محتوای خواب زن و مرد» اشاره کرده است و‌ آورده است که به باور وی، محتوای رویاهای افراد تحت تاثیر سن و جنس است. زنان اغلب در خواب‌های خود گزارش می‌کنند که قادر به دیدن رنگ‌های روشنند که درخشش خاصی هم دارد. چنین خواب‌هایی، بیشتر در مرحله «عادت ماهانه» رخ می‌‌دهد. 

به باور آقای ونگ، «زنان حتی هویت افراد را در خواب تشخیص می‌دهند؛ بر فرض شریک جنسی یا افراد آشنای دیگر. اما مردان بر خلاف زنان، هیچ گزارشی از مشاهده رنگ یا هویت شریک جنسی یا سایر افراد آشنای دیگر نداده‌اند».

آیا کودکان رویا دارند؟

«شرحی کوتاه درباره روانکاوی فروید» (۱۹۲۴)مقاله‌ای است از فروید که حسین پاینده آن را برگردان فارسی و در شماره ویژه مجله ارغنون (شماره ۲- سال ۱۳۸۲) منتشر کرده است. فروید در بخشی از این مقاله درباره ماهیت رویاهای کودکانه می‌نویسد: «رویاهای کودکان با رویاهای بزرگسالان متفاوت است. رویاهای کودکان همان آرزوهای واقعی کودکانه‌شان است که افکارشان را به تصاویری بصری تغییر شکل می‌دهد و در برخی از موارد نیازی به تفسیر ندارد. در واقع رویاهای کودکانه بسیار شبیه همان آرزوها و‌آمالی است که کودک در بیداری به آنها فکر می‌کند و به یادشان می‌آورد».

فروید همچنین در همین مقاله رویا را «مصالحه‌ای بین دو دسته نیروهای معارض ذهنی» می‌داند، و می‌نویسد: «رویا تحقق (تغییر شکل) آرزو (آرزوی سرکوب‌شده) است». رویا نشانه بیماری نیست، بلکه می‌تواند از ذهن بهنجار نشات بگیرد. از طرف دیگر، رویا می‌تواند حاصل خواسته‌ها و آرزوهای سرکوب شده‌ای باشد که از دردهای روحی و روانی (تراما) نشات گرفته باشد. فرد در عالم بیداری دردها و تجربه‌های روحی و روانی دردناک خود را سرکوب می‌کند، اما در عالم خواب و رویا می‌تواند آن را تجربه کند. اما گاهی اوقات فرد حتی در رویا یا در خواب نیز وقتی با این درد‌های روحی و احساسی روبه‌رو می‌شود، می‌کوشد تا آنها را از خود دور کند و سعی در سرکوب کردن آنها دارد. از آنجا که این دردهای روحی از طرف خود فرد به ناخودآگاه ذهنی او رانده می‌شود و فرد با سرکوب کردن آنها سعی در کاهش استرس و اضطراب خود دارد، به محض تجربه آنها در عالم رویا، می‌کوشد تا رویای خود را متوقف کند و با وحشت از خواب بیدار می‌شود.  این نشان می‌دهد که فرد، قدرت سانسورکردن رویا را نیز دارد. در واقع، می‌توان گفت که رویاها بخشی از ذهن افراد بهنجار است که البته  می‌توان آن را پیامدهای بیمارگونه‌ای دانست که افراد بهنجار هم به‌طور منظم در خواب ببینند. 

 دکتر «ون در لیندن»، محقق و روانشناس اجتماعی در دانشگاه اقتصاد و علوم سیاسی لندن، در ژوئیه ۲۰۱۱ تحقیقی در زمینه خواب و رویا انجام داده است که در مجله ماهانه علمی و مشهور آمریکایی به نام Scientific American منتشر شده است. این همان نشریه‌ای است که برخی از دانشمندان مشهور عصر، از جمله آلبرت انیشتن، در آن مطلب نوشته‌اند.

بر اساس این تحقیق، رویا‌ها می‌توانند در درمان مشکلات و دردهای روحی چون تراما و غلبه بر ترس موثر باشند. فرد در خواب با موقعیتی مواجه می‌شود که در عالم واقعی از آن می‌ترسد، و مواجه شدن مکرر با ترس در رویا یا خواب، می‌تواند به فرد کمک کند که در دنیای واقعی بر ترس خود غلبه کند.