دعوت از امیر جدیدی برای عضویت در آکادمی علوم و هنرهای سینمایی بار دیگر سابقه این بازیگر و حضور او در آثار سینمایی تولید نهادهای نظامی و امنیتی ایران را در کانون توجه قرار داد.

آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا، به‌عنوان برگزارکننده جوایز اسکار، در سال ۲۰۲۲ هم از ۳۹۷ سینماگر جدید برای عضویت دعوت کرد و این بار نام دو ایرانی در فهرست مدعوین به چشم می‌خورد. این آکادمی معمولا به مسائل سیاسی کشورهای دیگر بی‌توجه است اما دو ایرانی دعوت‌شده امسال به شکل طعنه‌آمیزی دو کارنامه کاملا متفاوت دارند. امیر جدیدی سابقه بازی در آثار سینمایی نهادهای نظامی و امنیتی را دارد، نهادهایی که همین چند هفته پیش فیروزه خسروانی، مستندساز مستقل ایرانی، را بازداشت و سپس به قید وثیقه آزاد کردند.

البته در فهرست آکادمی مقابل نام امیر جدیدی به دو فیلم «عرق سرد» و «قهرمان» اشاره شده است. قابل‌توجه‌ترین اثر کارنامه جدیدی آخرین ساخته اصغر فرهادی است که سال ۲۰۲۱ در جشنواره کن رونمایی شد و اولین همکاری این دو سینماگر ایرانی بود. با این حال، او در فیلم‌های «تنگه ابوقریب» محصول سازمان اوج وابسته به سپاه پاسداران و «روز صفر» که با همکاری وزارت اطلاعات ساخته شد، هم سابقه بازیگری دارد.

فیروزه خسروانی با مستند «رادیوگرافی یک خانواده» در سال ۲۰۲۰، جایزه اصلی مهم‌ترین فستیوال سینمایی دنیا یعنی جشنواره فیلم‌های مستند آمستردام (ایدفا) را به دست آورد. «جشن تکلیف» و «حرفه: مستندساز» از دیگر ساخته‌های این مستندساز ایرانی‌اند. او به‌جز بازداشت اخیر، در سال ۱۳۸۸ هم سابقه دستگیری دارد، وقتی در مراسم چهلم جان‌باختگان حوادث ۳۰ خرداد آن سال- که از معترضان به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری بودند- در بهشت زهرا همراه با جمعی از فیلمسازان حاضر شده بود. او چند ساعت بعد آزاد شد.

دعوت از امیر جدیدی برای عضویت در آکادمی و سوابق او بلافاصله در کانون توجه رسانه‌های فارسی‌زبان قرار گرفت. او که این روزها در مقام کارگردان، کنسرت-نمایش «سی‌صد» را روی صحنه دارد، اولین سینماگر ایرانی نیست که عضویتش در آکادمی اسکار جنجال برمی‌انگیزد. دو سال پیش، نام نرگس آبیار، نویسنده و کارگردان ایرانی، در فهرست دعوت‌شدگان برای عضویت در این نهاد سینمایی آمریکایی هم خبرساز شد.

آبیار از سینماگران نزدیک به جمهوری اسلامی به شمار می‌آید که دومین فیلمش «شیار ۱۴۳» با موضوع «تفحص» پیکرهای کشته‌شدگان جنگ ایران و عراق با استقبال افراد، گروه‌ها و رسانه‌های جناح اصولگرا مواجه شد و حتی ابراهیم حاتمی‌کیا به دفاع از آن برخاست. اما خبرسازترین فیلم کارنامه او «شبی که ماه کامل شد» با داستانی درباره خانواده عبدالمالک ریگی بود که در جشنواره فجر شش جایزه برد و در اکران هم موفق بود.

وقتی محمود علوی، وزیر اطلاعات دولت حسن روحانی، در یک مصاحبه تلویزیونی اعلام کرد که این فیلم در کنار تعدادی دیگر از آثار سینمایی و تلویزیونی، حاصل ورود این وزاتخانه به عرصه تولید فیلم و سریال است، واکنش‌های زیادی ایجاد شد و وابستگی سازندگان این آثار- از جمله نرگس آبیار- به دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی برجسته شد. البته محمدحسین قاسمی، تهیه‌کننده «شبی که ماه کامل شد»، نقش وزارت اطلاعات در تهیه و تولید این فیلم را تکذیب کرد.

در سال ۱۳۹۹، وقتی آبیار برای عضویت در آکادمی اسکار دعوت شد، چهار ایرانی دیگر هم دعوت‌نامه مشابهی گرفتند: ستار اورکی، علی عباسی، سمیرا مخملباف و الهام شاکری‌فر. آن‌ها بخشی از ۸۱۹ عضو جدید آکادمی علوم و هنرهای سینمایی بودند که در شاخه‌های مختلف امکان عضویت یافتند.

رویکرد جدید آکادمی اسکار

نهاد برگزارکننده جوایز اسکار در سال ۲۰۱۶ و به دنبال بالا گرفتن موج‌های اجتماعی و رسانه‌ای برای تساوی حقوق زنان و مردان و البته اقلیت‌های نژادی و قومی در کنار سفیدپوستان، وعده داد که ترکیب چندهزار نفره اعضای خود را متحول کند. به همین دلیل، طی سال‌های اخیر سهم زنان، اقلیت‌ها و غیرآمریکایی‌ها در میان افراد جدیدی که دعوتنامه عضویت آکادمی را دریافت می‌‌کنند، افزایش یافت.

به‌عنوان مثال، از میان سینماگران دعوت‌شده در سال ۲۰۱۹ که ۸۴۲ نفر بودند، سینماگرانی از ۵۹ کشور دعوت شدند. سهم زنان از اعضای جدید ۵۰ درصد و سهم اقلیت‌های قومی و نژادی ۲۹ درصد بود. در سال ۲۰۲۰، آکادمی برای ۸۱۹ عضو جدید دعوتنامه فرستاد؛ شامل ۴۵ درصد زن و ۳۶ درصد اقلیت‌های قومی و نژادی. به‌ علاوه، ۴۹ درصد از این اعضای جدید از ۶۸ کشور متفاوت انتخاب شدند که سهم ایرانی‌ها پنج نفر بود.

در سال ۲۰۲۱، از ۳۹۵ سینماگر جدید برای عضویت دعوت شد که ۴۶ درصد زن، ۳۹ درصد از اقلیت‌ها قومی و نژادی و ۵۳ درصد غیرآمریکایی و از ۴۹ کشور مختلف بودند. آن سال نام هیچ سینماگر ایرانی در این فهرست نبود. ۳۹۷ نفر هم در سال ۲۰۲۲ برای عضویت در آکادمی اسکار دعوت‌ شدند که ۴۴ درصد از آنان زن، ۳۷ درصد از اقلیت‌های قومی و نژادی و ۵۰ درصد از سینماگران غیرآمریکایی ۵۳ کشورند.

رویکرد جدید آکادمی که تحت تاثیر مطالبات اجتماعی، به زنان، اقلیت‌ها و خارجی‌ها بهای بیشتری می‌دهد، در ترکیب برندگان سال‌های اخیر هم خود را نشان داد. در سال ۲۰۱۶، فیلم «مهتاب» با حضور پررنگ شخصیت‌های سیاه‌پوست، اسکار بهترین فیلم را برد؛ در حالی که پیش‌بینی می‌شد فیلم موزیکال «لالا لند» که آن سال محبوب بود، برنده اصلی شود. در سال ۲۰۱۸ هم اسکار بهترین فیلم به «کتاب سبز» رسید که داستان آن درباره تبعیض نژادی در دهه ۱۹۶۰ در آمریکا بود. اما مهم‌ترین اتفاق به اسکار سال ۲۰۱۹ برمی‌گردد که فیلم کره‌ای «انگل» به شکلی دورازانتظار در رشته‌های بهترین فیلم، کارگردانی، فیلمنامه غیراقتباسی و فیلم خارجی، چهار اسکار برد، در حالی که آن سال آثاری از مارتین اسکورسیزی، کوئنتین تارانتینو و سم مندس هم نامزد اسکار بودند.

طی چند سال اخیر، سهم سینماگران زن، رنگین‌پوستان و غیرآمریکایی‌ها در فهرست نامزدهای اسکار افزایش قابل‌توجهی یافت و به نظر می‌رسد که تغییر ترکیب اعضای آکادمی هم در این زمینه تاثیرگذار بود. در آخرین دوره جوایز اسکار، اقبال باورنکردنی به فیلم ژاپنی «ماشینم را بران» در فهرست نامزدها ناشی از همین اتفاق جدید بود. این فیلم که در جشنواره کن سال گذشته جایزه بهترین فیلمنامه را برده و جوایز مهم‌تر را به فیلم‌هایی مانند «تیتان» و «قهرمان» باخته بود، در اسکار ۲۰۲۲ فقط جایزه بهترین فیلم بین‌المللی را برد. اما در رشته‌های بهترین فیلم، کارگردانی و فیلمنامه اقتباسی هم نامزد دریافت جایزه بود.

سابقه ایرانی‌ها در آکادمی

عضویت سینماگران ایرانی در آکادمی علوم و هنرهای سینمایی به سه سال اخیر محدود نیست. اصغر فرهادی، رخشان بنی‌اعتماد، محمد رسول‌اف، لیلا حاتمی، هایده صفی‌یاری، محمدرضا دلپاک در کنار چهره‌های مشهور شاغل و مقیم خارج از ایران مانند گلشیفته فراهانی، بهمن قبادی و نازنین بنیادی- که هرسه از مخالفان جمهوری اسلامی به شمار می‌آیند- از قبل در رشته‌های مختلف، عضو آکادمی بوده‌اند.

عضویت در آکادمی اسکار به‌جز امکان مشارکت در تعیین برندگان مشهورترین جوایز سینمایی دنیا، اعتباری خاص به سینماگران می‌دهد، به‌خصوص به افراد غیرآمریکایی و نوعی نشان پذیرفته شدن و به رسمیت شناخته شدن از طرف بزرگ‌ترین صنعت سینمای جهان محسوب می‌شود. به همین دلیل است که عضویت برخی افراد با سوابق خاص حکومتی در این نهاد بحث‌برانگیز می‌شود.

جمهوری اسلامی در بالاترین سطوح حاکمیت به هالیوود بدگمان است. علی خامنه‌ای بارها در سخنرانی‌های خود زبان به انتقاد از هالیوود گشود و دیگر مقام‌های فرهنگی و نظریه‌پردازان حکومتی هم مسیر مشابهی را رفته‌اند. به همین دلیل چهره‌های وابسته به این نظام قاعدتا نباید از دعوت به یکی از مهم‌ترین نمادهای هالیوود خوشحال شوند؛ اما تناقض در همین نقطه پیش می‌آيد زیرا حتی برای آن‌ها هم چنین اتفاقی خوشایند است و البته منتقدان همیشگی هالیوود در داخل ایران هم از حضور آن‌ها استقبال می‌کنند؛ چون از دیدگاه آن‌ها، نشانه «نفوذ» فرهنگی جمهوری اسلامی و چهره‌های وفادار به آن تا قلب هالیوود است.

فارغ از کلیت هالیوود، موضع مدیرانی که خود را «انقلابی» می‌خوانند و معمولا در دولت‌های اصولگرا روی کار می‌آیند، درباره اسکار هم متناقض است. به عنوان مثال، جواد شمقدری رئیس سازمان سینمایی وزارت ارشاد در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد، موفقیت فیلم «جدایی نادر از سیمین» در اسکار ۲۰۱۲ را ناشی از دستور رئیس‌جمهوری وقت در «لابی» کردن دانست که به موفقیت منتهی شد. اما کمتر از یک سال بعد، همین دولت در اعتراض به سیاست‌های آمریکا، از ارسال فیلم «یه حبه قند» به عنوان نماینده ایران در اسکار ۲۰۱۳ جلوگیری و اعلام کرد که اسکار را «تحریم» می‌کند.

البته به نظر می‌رسد آکادمی به مسائل داخلی کشورها و سوابق سیاسی سینماگران غیرآمریکایی حساسیت چندانی ندارد و در دعوت از آن‌ها، فقط کارنامه هنری، ملیت غیرآمریکایی و گاه جنسیت را در نظر می‌گیرد، روشی که در مواردی با رویکرد آکادمی درباره سینماگران و جریان‌های داخل آمریکا کاملا متفاوت است.