اتخاذ سیاست‌های مختلف تنظیم خانواده از گذشته تاکنون، برای ایران دردسرساز بوده و باعث برانگیخته شدن نگرانی‌ها در مورد کاهش جمعیت این کشور شده است. در دوران حکومت محمدرضا پهلوی، دولت وقت ایران برنامه‌ای را با حمایت آمریکا اجرا کرد که درنهایت تاثیر چندانی بر روند تنظیم جمعیت نداشت. در زمان انقلاب ۱۹۷۹، جمعیت ایران حدود ۷۰ میلیون نفر بود و برنامه تنظیم خانواده همچنان ادامه داشت.

زنان ایران در دهه ۱۹۸۰ به‌طور متوسط ​​شش فرزند داشتند و این واکنشی به فراخوان آیت‌الله خمینی، رهبر جمهوری اسلامی در زمان جنگ با عراق مبنی بر لزوم تشکیل ارتش ۲۰ میلیونی بود. در نتیجه، به بهانه ناسازگار بودن با اسلام و همچنین تصور یک کشور قوی، پرجمعیت و تحت تسلط شیعیان در خاورمیانه، سیاست‌های تنظیم خانواده نادیده گرفته شد و در پرتو همین اندیشه، مسئولان جمهوری اسلامی در طول جنگ طولانی با عراق، پیوسته زنان را به فرزند‌آوری تشویق می‌کردند.

دولت ایران پس از پایان جنگ هشت ساله با عراق و در مواجهه با اقتصاد آسیب‌دیده و چالش جمعیت رو به رشد جوانان، بار دیگر درصدد مدیریت جمعیت کشور برآمد و در دوران ریاست جمهوری علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی، سیاست تنظیم خانواده با ترجیح دو فرزند برای هر خانواده، اعمال شد.

سپس، دیوان عالی کشور در سال ۱۹۸۸، با این استدلال که تنظیم خانواده با رهنمودهای اسلام سازگار است، راه را برای ترویج یک برنامه ویژه به‌منظور تنظیم خانواده هموار کرد و برنامه جدید تنظیم خانواده، داشتن سه فرزند را برای هر خانواده ایرانی در نظر گرفت. برای تحقق این هدف، دولت ایران از یک‌سو شروع به توزیع داروهای مدرن پیشگیری از بارداری کرد و از سوی دیگر، برای افزایش آگاهی جامعه درباره لزوم تنظیم خانواده، به ارائه مشاوره و آموزش مردم در سراسر کشور پرداخت.

جمهوری اسلامی در سال ۲۰۰۵ که محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری ایران بود، بار دیگر سیاست خود را تغییر داد و داشتن فرزند بیشتر در خانواده را نعمت الهی اعلام کرد و افزود که طرح تنظیم خانواده یک راهبرد غربی برای تضعیف ایران است و چنین برنامه‌ای در جامعه اسلامی ایران پذیرفتنی نیست.

نرخ باروری در سال ۲۰۱۰، از ۵.۱ به ۱.۷ کاهش یافت و این رقم در طول سال‌های بعدی همچنان ثابت ماند. با گذشت زمان، نرخ باروری کاهش بیشتری یافت و در بازه زمانی مارس ۲۰۱۶ تا مارس ۲۰۱۷، شمار نوزادان به حدود ۱.۴۸ میلیون کودک رسید. این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۱.۳ میلیون و در سال ۲۰۱۹ به ۱.۲ میلیون نوزاد کاهش یافت و از آن زمان تاکنون میانگین نوزادان در هر سال حدود ۱۰۰ هزار کودک کاهش می‌یابد.

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، از کاهش شدید نرخ باروری انتقاد کرد، به‌ویژه این‌که دولت ایران تمایل به افزایش جمعیت ایران از ۸۵ میلیون نفر به ۱۵۰ میلیون نفر دارد. به همین ترتیب، تغییرهایی در برنامه تنظیم خانواده به وجود آمد و بودجه برنامه‌ها و خدمات پیشگیری از بارداری قطع شد، سپس خامنه‌ای افزایش نرخ باروری را یک هدف راهبردی برای کشور اعلام کرد. از آن زمان به بعد، دولت ایران به‌منظور آسان‌سازی زمینه فرزند‌آوری، اقدام‌های زیادی انجام داده است که می‌توان به تمدید مرخصی زایمان به مدت ۹ ماه، استفاده از مرخصی‌های درمانی در صورت لزوم با یک گواهی پزشکی ساده و دسترسی به وام‌ها و مشاغل برای خانواده‌های دارای فرزند، اشاره کرد.

علاوه بر آن، در این اواخر آیت‌الله خامنه‌ای در نامه‌ای به مرکز آمار ایران، ضمن هشدار درباره خطرهای کاهش میزان فرزند‌آوری، تاکید کرد که داشتن جمعیت جوان و حمایت از خانواده یکی از مهم‌ترین وظایف مسئولان دولت است. او افزود که سیاست‌های افزایش جمعیت در بلندمدت برای آینده کشور یک امر مهم و حیاتی است. خامنه‌ای در این نامه بر اهمیت تلاش‌های فرهنگی و رسانه‌ای برای تشویق رشد جمعیت تاکید کرد.

سخنان خامنه‌ای، بیانگر پدیده کاهش فرزند‌آوری و چالش افزایش جمعیت سالمندان در کشور است و بر اساس مرکز آمار ایران، در حال حاضر نرخ باروری به ازای هر زن ۱.۷۱ فرزند در سال است؛ بنابراین، بیم آن می‌رود که کاهش نرخ باروری کشور را با چالش‌های بیشتری روبه‌رو کند، زیرا تداوم این روند حتی نیروی کاری که باید از سالمندان مراقبت کند را کاهش می‌دهد. پیامدهای وضعیت کنونی که تاثیر مستقیمی بر اقتصاد دارد، می‌تواند به کاهش درآمد سرانه منجر شود. به همین دلیل، مجلس شورای اسلامی به‌منظور کمک به خانواده‌ها، قوانینی را تصویب کرده است که شامل درمان ناباروری و ارائه خدمات به زنان شاغل می‌شود.

در همین حال، رسانه‌ها و نهادهای دولتی ازجمله دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، تبلیغات گسترده‌ای را برای تشویق مردم به فرزند‌آوری راه ‌اندخته‌اند، اما این تبلیغ‌ها برای متقاعد کردن جوانان و تغییر دیدگاه‌های آن‌ها درباره فرزند‌آوری، با موفقیت چندانی همراه نبوده است.

با توجه به وخامت روزافزون اوضاع اقتصادی در ایران و اعتراض‌هایی که از سال ۱۳۹۶ تاکنون هر از چند گاهی از سر گرفته می‌شود، می‌توان گفت که اغلب جوانان ایرانی نمی‌توانند هزینه‌های فزاینده زندگی، به‌ویژه وقتی خانواده دارای فرزندان بیشتری باشد را پرداخت کنند؛ بنابراین، افزایش نرخ باروری با موانع و چالش‌های بسیاری مواجه است. علاوه بر آن، در سایه بحران مهاجرت دسته‌جمعی ایرانیان به شهرهای پرجمعیت، ادامه تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده و خشکسالی که از ۳۰ سال پیش ادامه دارد، بعید به نظر می‌رسد که جوانان ایران در چنین شرایط دشواری، به داشتن فرزندان بیشتر تمایل داشته باشند.