در پی آغاز هجوم همه‌جانبه نیروهای مسلح روسیه به خاک اوکراین به دستور ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، در پنجم اسفند ۱۴۰۰، ایالات متحده آمریکا بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های اقتصادی را علیه روسیه وضع کرد. تحریم صنعت هوانوردی تجاری روسیه نیز بخشی از این تحریم‌ها بود که به زمین‌گیری ده‌ها فروند هواپیمای مسافربری و ابری و نیز ورشکستگی چندین شرکت هواپیمایی روسی انجامیده است.
پس از هجوم روسیه به اوکراین، بسیاری از کشورهای جهان حریم هوایی خود را بر روی هواپیماهای مسافربری و باری روسیه بستند. پیش از آن نیز به درخواست دولت ایالات متحده آمریکا، دولت‌های آلمان و کانادا چهار فروند از ۹ هواپیماهای باری سنگین آنتونف ۱۲۴-۱۰۰ متعلق به شرکت هواپیمایی ولگا-دنپر (Volga-Dnepr Airlines) در لایپزیک (سه فروند) و تورنتو (یک فروند) توقیف کرده بودند.
از آنجا که عمده هواپیماهای تجاری در روسیه، اعم از باری و مسافربری، گواهینامه صلاحیت پرواز و شناسه ثبت کشوری برمودا دارند، اداره هواپیمایی کشوری برمودا در تاریخ ۱۶ اسفند ماه ۱۴۰۰ به درخواست ایالات متحده آمریکا، این گواهینامه‌ها لغو کرد. در نتیجه آن اقدام، حدود ۳۰۰ فروند هواپیمای مسافربری و باری در روسیه زمین‌گیر شدند و شماری دیگر نیز که در زمان وضع این تحریم در خارج از این کشور بودند، در معرض توقیف قرار گرفتند.
در نتیجه این تحریم‌ها، هم‌اکنون حدود ۲۰ فروند از ۷۶ فروند هواپیماهای باری میان‌پیکر و پهن‌پیکر خصوصی و استیجاری موجود در خدمت شش شرکت هواپیمایی باری در روسیه زمین‌گیر شده‌اند، و در دو مورد هم در آلمان توقیف شده‌اند. ۳۵ فروند از ۴۱ هواپیمای باری در خدمت ولگا دنپر، بزرگترین شرکت هواپیمایی باری روسیه، و دو شرکت متعلق به آن، ایربریج کارگو (AirBridge Cargo Airlines) و اویا ترانس کارگو ایرلاین (Avia Trans Cargo Airlines) در این مجموعه قرار دارند.
با نیاز مبرم شرکت‌های خصوصی و سازمان‌های دولتی در روسیه به واردات کالا از طریق هوایی به این کشور و وجود بازاری پرسود در خلاء ناشی از فقدان مهم‌ترین شرکت‌های هواپیمایی باری در روسیه، بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی در دنیا برای پرهیز از مواجهه با تحریم‌های آمریکا، از حمل بار به روسیه خودداری کردند. در نتیجه، فرصتی مناسب برای شرکت‌های هواپیمایی ایرانی فراهم شد تا این خلاء را پر کنند.
از تاریخ هفتم فروردین ۱۴۰۱ تا زمان انتشار این گزارش، ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۱، سه فروند هواپیمای باری پهن‌پیکر ایرانی، به ترتیب یک فروند بوئینگ-۷۴۷-۲۱ای سی، (Boeing 747-21AC) متعلق به ایران‌ایر (هما)، یک فروند بوئینگ ۷۴۷-۲۸۱بی (Boeing 747-281B) متعلق به فارس‌ایر قشم وابسته به سپاه پاسداران، و یک فروند ایلیوشین ۷۶تی‌دی (Il-76TD) نیروی هوافضای سپاه پاسداران در خدمت شرکت هواپیمایی پویا‌ایر، ۱۴ پرواز از مبداء بیشکک، دهلی، بمبئی، و لاذقیه به مقصد مسکو و با یک توقف در تهران، به انجام رسانده‌اند. این وضعیت در تاریخ پروازهای باری این شرکت‌ها به روسیه بی‌سابقه بوده است.
سوخت ارزان با سوبسید دولتی در اختیار نیروی هوافضای سپاه پاسداران و شرکت هواپیمایی فارس‌ایر قشم از یک سو، و نیاز بازار هوانوردی تجاری روسیه به پروازهای باری به مسکو از سوی دیگر، باعث رونق گرفتن پروازهای تجاری و باری شرکت‌های هواپیمایی ایرانی به این کشور شده است، و پیش‌بینی می‌شود که در هفته‌های آینده نیز بیش از پیش تشدید شود. در این گزارش، به وضعیت ناوگان هواپیماهای ترابری روسیه و محموله‌های احتمالی حمل‌شده با هواپیماهای باری ایرانی نگاهی می‌ا‌ندازیم.
وضعیت ناوگان هواپیماهای تجاری باری در روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین
شش شرکت اصلی هواپیمایی ارائه‌دهنده خدمات حمل و نقل هوایی بارهای تجاری در روسیه، ۷۶ فروند هواپیمای باری در خدمت دارند که ۴۲ فروند از آن‌ها پهن‌پیکرند. تنها ۱۳ فروند از این هواپیماها پس از وضع تحریم‌های گسترده عملیاتی باقی مانده‌اند. یک فروند از این هواپیماها استیجاری، و بقیه خصوصی‌اند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
چنانکه بالاتر ذکر شد، ۴۱ فروند از هواپیماهای باری میان‌پیکر و پهن‌پیکر تجاری در روسیه، از جمله دست‌کم یک فروند هواپیمای استیجاری، در ابتدای تهاجم این کشور به اوکراین در خدمت شرکت ولگا-دنپر بودند. ۲۷ فروند از آن‌ها را شرکت‌های هواپیمایی «ایر بریج کارگو» و «آویا ترانس کارگو ایرلاینز» زیر مجموعه ولگا-دنپر، به‌کار می‌گیرند.
لغو گواهینامه‌های صلاحیت پروازی صادره از اداره هوانوردی برمودا برای شماری از هواپیماهای مسافربری و باری روسیه، سبب شد تا تمامی ۲۷ فروند هواپیمای باری تحت بهره‌برداری دو شرکت زیرمجموعه ولگا-دنپر، علاوه بر ناتوانی در پرواز به مقاصد اروپایی، امکان پرواز در خارج از حریم هوایی روسیه را نیز از دست بدهند. در زمان وضع تحریم، شماری از آن‌ها در حال پرواز بر فراز کشورهای آفریقایی، آسیایی و خاورمیانه بودند و شماری نیز در جریان پروازهای تجاری‌شان در فرودگاه‌های برخی از این کشورها قرار داشتند. در آن مقطع، دولت آمریکا به کشورهای دنیا هشدار داد که به این دسته از هواپیماهای تجاری روسیه با گواهینامه‌های صلاحیت پروازی باطل‌شده، برای بازگشت به کشورشان کمک نکنند، اما در این زمینه چندان موفق نبود و متعاقبا، عمده هواپیماهای تجاری مذکور با شناسه کشوری برمودا، به خاک روسیه بازگشتند.
تحریم‌های آمریکا و متحدانش سبب زمین‌گیری آن دسته از هواپیماهای باری روسیه که شناسه و گواهینامه‌های صلاحیت پروازی این کشور را داشتند، نیز شد. بسیاری از شرکت‌های تجاری برای پرهیز از مواجهه با تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، از استفاده از خدمات حمل بار هوایی ارائه‌شده از سوی شرکت‌های هواپیمایی روسی، به‌ویژه ولگا-دنپر، پرهیز کردند. بسیاری از شرکت‌های فروشنده سوخت هواپیما در فرودگاه‌های آسیایی نیز از فروش سوخت به هواپیماهای این شرکت خودداری کردند.
زمین‌گیری تدریجی هواپیماهای باری روسی از روز هشتم اسفند ۱۴۰۰ آغاز، و در پی لغو گواهینامه‌های صلاحیت پرواز هواپیماهای روسی صادره از کشور برمودا در روز ۱۶ اسفند، تشدید شد. در نهایت، تا روز ۲۲ اسفند ۱۴۰۰ تمامی هواپیماهای باربری و مسافربری دارای شناسه ثبت کشوری برمودا، در روسیه زمین‌گیر شدند.
علاوه بر ارائه نکردن خدمات فرودگاهی و فروش سوخت به این هواپیماها در خارج از روسیه، تهیه لوازم یدکی آن‌ها نیز برای شرکت‌های هواپیمایی روسی ممکن نیست. این امر نیز سبب شد که برخی از شرکت‌های هواپیماهای روسی، مانند «ایر بریج کارگو»، تا روز یکم فروردین ۱۴۰۱ تمام هواپیماهای ساخت شرکت بوئینگ خود را زمین‌گیر کنند. در نتیجه، شرکتی چون ولگا-دنپر که روزگاری سهم عمده‌ای از بازار حمل بار هوایی را در دنیا به خود اختصاص می‌داد، از میدان رقابت با رقبای چینی، خاورمیانه‌ای، و اروپایی خود خارج شد.
چه محموله‌هایی با هواپیماهای باری ایرانی به روسیه حمل می‌شوند؟
محموله‌های را که با هواپیماهای باری ایرانی به مقصد مسکو در روسیه حمل می‌شوند، می‌توان به دو دسته نظامی و غیرنظامی تقسیم کرد. محموله‌های نظامی مشتمل بر تسلیحات نظامی‌اند که جزو کالاهای خطرناک قلمداد می‌شوند. شرکت‌های هواپیمایی «فارس‌ایر» قشم متعلق به «ماهان» و «پویا‌ایر» متعلق به نیروی هوافضای سپاه پاسداران که در حمل تسلیحات و مهمات به سوریه در سال‌های اخیر مشغول بودند، تجربه و مجوز حمل این گونه کالاهای خطرناک را دارند، در حالی که هواپیمای باری شرکت هواپیمایی ایران‌ایر فقط می‌تواند کالاهای غیرخطرناک حمل کند.
بر اساس داده‌های وب‌سایت‌های رهگیری هواپیماهای تجاری، هواپیمای بوئینگ ۷۴۷-۲۱ای سی شرکت هواپیمایی ایران‌ایر با شناسه کشوری EP-ICD، سه پرواز در روزهای هفتم و یازدهم فروردین و هفتم اردیبهشت سال جاری، به مسکو به انجام رساند. مبداء دو پرواز نخست بمبئی، و مبداء پرواز سوم دهلی بود.
تنها بوئینگ ۷۴۷-۲۸۱بی پروازی شرکت هواپیمایی فارس‌ایر قشم متعلق به ماهان‌ایر و وابسته به سپاه، یعنی هواپیمای EP-FAA، تا امروز شش پرواز به مقصد مسکو انجام داده است. این پروازها در روزهای ۲۶، ۳۰ و ۳۱ فروردین، و نیز دوم، چهارم، و هفتم اردیبهشت سال جاری صورت گرفته‌اند. مبداء اصلی تمامی این پروازها شهر دهلی در هند بوده است و تمامی آن‌ها در مسیر خود به مسکو، در فرودگاه خمینی تهران برای دریافت سوخت توقف داشته‌اند.
پروازهای باری دیگر ایرانی به مسکو، با یکی از هواپیماهای ایلیوشین ۷۶تی دی نیروی هوافضای سپاه پاسداران در خدمت شرکت هواپیمایی پویا‌ایر این نیرو با شناسه EP-PUS در روزهای ۲۲، ۲۵، ۲۷، و ۳۱ فروردین، و نیز دوم اردیبهشت سال جاری صورت گرفته است. مبداء چهار پرواز نخست، پایگاه هوایی حمیمیم در لاذقیه و فرودگاه بین‌المللی دمشق بوده است و به احتمال زیاد حامل تسلیحات مزدوران گروه واگنر، که برای شرکت در جنگ اوکراین از سوریه خارج می‌شدند. مبداء پرواز پنجم این هواپیما نیز بیشکک بوده است و به نظر می‌رسد که حامل کالاهای تجاری بوده باشد.
در حال حاضر تنها سه فروند هواپیمای باری تجاری در ایران باقی مانده است. از این میان یک فروند در اختیار ایران‌ایر است و دو فروند در خدمت فارس‌ایر قشم که همواره یکی از آن‌ها زمین‌گیر است. به همین دلیل، نیروی هوایی ارتش و نیروی هوافضای سپاه پاسداران، به ترتیب با استفاده از ناوگان هواپیماهای ترابری سنگین بوئینگ ۷۴۷-۲جی۹اف و ایلیوشین ۷۶تی‌دی خود نیز کوشیده‌اند بخشی از نیاز موجود به بازار هواپیماهای باری را در ایران تامین کنند.
هواپیماهای بوئینگ۷۴۷ نیروی هوایی ارتش را شرکت هواپیمایی ساها برای حمل کالاهای تجاری بهره‌برداری می‌کند، در حالی که نیروی هوافضای سپاه برای این منظور شرکت پویا‌ایر را به‌کار می‌گیرد. در حال حاضر هر یک از این دو نیرو یک فروند از هواپیماهای ترابری سنگین خود را به این کار اختصاص داده‌اند. اگرچه این هواپیماها کمتر از سوی شرکت‌های تجاری ایرانی اجاره می‌شوند، اما از آن‌ها به طرز گسترده‌ای برای حمل کالاهای تجاری و بارهای نظامی به روسیه بهره‌برداری می‌شود.
