از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین، این نگرانی وجود داشت که ممکن است تحولات ناشی از جنگ به‌ویژه تشدید تقابل روسیه و غرب، بر نتایج مذاکرات احیای برجام تاثیر منفی بگذارد. سپس، با طولانی شدن جنگ و افزایش چالش‌های ناشی از این بحران، مشخص شد که پیامدهای جنگ در اوکراین هم بر امنیت منطقه‌ای خاورمیانه و هم بر پرونده مذاکرات ایران و غرب برای احیای برجام سایه افکنده است.

پیامدهای جنگ اوکراین به‌طور کلی در دو عرصه آشکار شد: نخست درباره گفت‌وگوهای وین بین ایران و غرب و دوم نشست نقب اسرائیل با شماری از کشورهای عربی، به‌ویژه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس. بنابراین بازتاب تاثیر جنگ اوکراین بر تحولات خاورمیانه را می‌توان به‌طور فشرده به شرح زیر بیان کرد:

موضع روسیه در قبال مذاکرات وین برای احیای برجام

در حالی‌ که توافق سر اغلب موضوع‌های موردمناقشه بین ایران و غرب در حال نهایی شدن بود، روسیه از طریق سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه خود، خواستار «ضمانت‌های کتبی» از ایالات متحده شد؛ مبنی بر اینکه تحریم‌های کشورهای غربی علیه روسیه به دلیل جنگ در اوکراین نباید به همکاری این کشور با ایران و مسائل مربوط به احیای برجام لطمه وارد کند. وزارت امور خارجه آمریکا هم در واکنش به این موضوع اعلام کرد که تحریم‌های جدید اعمال‌شده علیه روسیه به توافق هسته‌ای با ایران مرتبط نیست و قرار نیست بر اجرای آن تاثیری بگذارد.

سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا تاکید کرد که تحریم‌های جدید علیه روسیه هیچ ارتباطی با برجام ندارد و نباید بر روند اجرای احتمالی آن تاثیری داشته باشد. فرانسه نیز هشدار داد که درخواست روسیه به از دست دادن امیدها برای احیای برجام منجر خواهد شد.

البته موضع اخیر روسیه برای ایران غافلگیرکننده بود؛ به‌ویژه اینکه مسکو در مذاکرات وین از تهران حمایت می‌کند. علاوه بر آن، به‌رغم روابط خصمانه روسیه و ایران، روسیه محور اصلی سیاست ایران در نگاه به شرق است. بنابراین این موضع روسیه که ممکن است پس از گفت‌وگوهایی که حدود ۱۱ ماه به طول انجامید، مانع از برداشتن آخرین‌ گام‌ها در راستای احیای برجام شود، برای تهران و طرف‌های مذاکره‌کننده تکان‌دهنده بود.

در واکنش به این امر، ایران تلاش کرد محتاطانه عمل کند تا متحد بزرگ خود (روسیه) را از دست ندهد. با این حال، ایران می‌داند که روسیه می‌خواهد منافع خود را در جای دیگری تامین کند؛ در حالی‌ که این اقدام برای مذاکرات وین سازنده نیست.

هرچند روسیه ادعا می‌کند که در موضوع‌های مورد مناقشه با واشنگتن پیشرفت‌هایی حاصل شده، موضع مسکو در قبال برجام همچنان نامشخص است. در ۱۵ مارس گذشته، وزیر امور خارجه روسیه گفت که از ایالات متحده مبنی بابت اینکه تحریم‌های اعمال شده بر مسکو به دلیل جنگ اوکراین بر روابط تجاری روسیه با ایران تاثیری نخواهد داشت، تعهد کتبی دریافت کرده است؛ اما وزارت خارجه آمریکا هشدار داد که به روسیه اجازه نمی‌دهد از این توافق به عنوان راهی برای دور زدن تحریم‌های مرتبط به بحران اوکراین استفاده کند؛ با این حال خاطرنشان کرد که روسیه را به دلیل مشارکت در برنامه‌های هسته‌ای ایران بر اساس مفاد برجام، مجازات نخواهد کرد.

میزبانی اسرائیل از نشست منطقه‌ای نقب

از زمان آغاز گفت‌وگوهای ایران و غرب برای احیای برجام، اسرائیل در هیچ مقطعی، نارضایتی خود را از ماهیت توافقی که در وین در حال شکل‌گیری است پنهان نکرد و همواره کوشید بر روند مذاکرات تاثیر بگذارد. البته توافق در شرف احیا بین ایران و غرب از توافق قبلی بدتر است؛ زیرا توافق احتمالی پیش‌رو «کوتاه‌تر و ضعیف‌تر» است و فعالیت‌های هسته‌ای ایران را تنها برای دو سال و نیم محدود می‌کند و پس از آن، ایران می‌تواند بدون هیچ‌گونه محدودیتی، برای نصب سانتریفیوژهای پیشرفته اقدام کند.

اسرائیل موفق شد اجلاس منطقه‌ای نقب را با حضور وزرای خارجه اسرائیل، آمریکا، امارات متحده عربی، مصر و بحرین برگزار کند. برخی ناظران این نشست را نخستین گام در راستای ایجاد ائتلاف منطقه‌ای علیه جمهوری اسلامی ایران و سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا تلقی می‌کنند. در واقع، اجلاس نقب نشان‌دهنده همگرایی منافع برخی از طرف‌های منطقه‌ای بود؛ به همین دلیل کشورهایی که در این نشست حضور داشتند، در تلاش‌اند برای مقابله با چالش‌های که امنیت و منافع ملی آن‌ها را با خطر روبه‌رو می‌کند، سازوکارهایی بیابند.

این نشست در حالی برگزار شد که از یک سو مذاکرات وین برای احیای برجام در حال نهایی شدن است و از سوی دیگر، با توجه به تشدید بحران اوکراین، ایالات متحده آمریکا در چارچوب تلاش‌هایش برای افزایش تولید نفت به منظور کاهش بهای آن و جبران کمبود نفت و گاز روسیه، به همکاری کشورهای حوزه خلیج فارس که متحدان منطقه‌ای واشنگتن محسوب می‌شوند، نیاز دارد.

این اجلاس به دلیل ارسال این پیام به واشنگتن که سیاست ایالات متحده در قبال تحولات خاورمیانه پاسخگوی نیازهای امنیتی کشورهای منطقه نبوده است، توانست کشورهای منطقه را به سمت وحدت و همگرایی سوق دهد. بنابراین انتظار می‌رفت که کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که با حملات تروریستی گروه‌های تحت حمایت ایران مواجه‌اند، درخواست‌های واشنگتن در ارتباط به افزایش تولید نفت را رد کنند؛ مگر اینکه نیازهای امنیتی آن‌ها برآورده شود.

پس از برگزاری نشست نقب، وزارت امورخارجه آمریکا اعلام کرد که واشنگتن با متحدان خود در خاورمیانه در تماس است تا به آن‌ها در زمینه‌هایی که نگرانی دارند، اطمینان دهد.

پیامدهای جنگ اوکراین

عمده‌ترین پیامدهای جنگ اوکراین بر نفت روسیه و ایران متمرکز است؛ زیرا کشورهای اروپایی از زمان آغاز بحران اوکراین پیوسته در تلاش‌اند برای تحریم مسکو و یافتن جایگزینی برای گاز روسیه راهی بیابند. به همین دلیل کشورهای اروپایی ممکن است روند احیای برجام را تسریع کنند تا از یک سو روسیه را به انزوا بکشانند و از سوی دیگر محدودیت‌های فروش نفت ایران را به عنوان بخشی از توافق هسته‌ای، لغو کنند تا نفت ایران جایگزین نفت روسیه شود و نگرانی از کاهش نفت در بازارهای جهانی برطرف شود. بنابراین، احیای برجام و بازگشت نفت ایران به بازار پیام واضحی برای روسیه خواهد بود، مبنی بر اینکه وابستگی جهانی به انرژی روسیه در حال کاهش است. البته این موضوع می‌تواند علت اصلی ارائه درخواست‌های روسیه در مراحل پایانی توافق هسته‌ای را آشکار ‌کند.

با توجه به تحولات یادشده، به نظر می‌رسد ایران در حال آماده شدن برای ایفای نقش در سیاست انرژی اروپا است. از این‌رو جایگاه ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت، روند احیای برجام را پیچیده‌تر کرده است. تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل بحران اوکراین، بهای نفت خام را افزایش داد. تصمیم کشورهای اروپایی برای تحریم احتمالی نفت روسیه هم اروپا را وادار می‌کند در جست‌وجوی منابع جایگزین باشد و در چنین شرایطی، نفت ایران یکی از بهترین گزینه‌ها برای جایگزینی نفت روسیه خواهد بود.

عوامل متعددی از جمله ادامه بحران اوکراین و پیامدهای آن بر صادرات نفت روسیه، جست‌وجو برای یافتن منابع جایگزین نفت و افزایش قیمت نفت در بازار جهانی موید این است که ایران در تلاش برای تسریع احیای برجام است؛ زیرا افزایش بهای نفت می‌تواند در بهبود اقتصاد ایران که در اثر تحریم‌های درازمدت به شدت آسیب دیده است، نقش اساسی ایفا کند. علاوه بر آن، تشدید عملیات نظامی روسیه در اوکراین مانع رسیدن به مرحله پایانی توافق احیای برجام می‌شود و ایران از دستیابی به منافع خود دور می‌ماند.

در صورت احیای برجام، ایران می‌تواند منافع زیادی به دست آورد و قدرت‌های غربی نیز ممکن است برای اینکه توجه خود را به روسیه و بحران اوکراین معطوف کنند و در تلاش برای مهار رفتار روسیه باشند، درصدد احیای توافق مشکوک برجام برآیند. البته در چنین صورتی، آن‌ها نمی‌توانند جمهوری اسلامی ایران را تحت‌فشار قرار دهند؛ به‌ویژه اینکه همکاری با ایران ممکن است توانایی‌های روسیه در بازارهای نفت و گاز را محدود کند و به تضعیف موقعیت اقتصادی این کشور در اروپا منجر شود.