در چهاردهه اخیر، رود هیرمند همیشه موضوعی مورد اختلاف میان ایران و افغانستان بود. پس از ساخت سد کمال خان بر این رود و آغاز آب‌گیری آن در فروردین ۱۴۰۰، این منبع آبی به کنترل دولت پیشین افغانستان درآمد و جمهوری اسلامی ایران را نگران کرد. یک کارشناس آب‌های فرامرزی در افغانستان می‌گوید که ایران به دلیل تاسیساتی که در ۴۰ سال گذشته با استفاده از آب هیرمند ایجاد کرده است، اکنون به آبی بیشتر از حقابه تعیین شده در معاهده حقوقی هیرمند، نیاز دارد. این در حالی است که روزنامه دنیای اقتصاد در تحلیلی در این زمینه می‌نویسد: بالادست بودن دولت افغانستان نسبت به رودخانه هیرمند به نوعی سبب بهره‌برداری بیشتر و نادیده انگاشتن حقابه دولت پایین‌دست یعنی ایران شده است. از سوی دیگر، یکی از اصلی‌ترین دلایل خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون، کاهش حق آبه این تالاب از مناطق بالادست رودخانه‌ هیرمند، تلقی می‌شود.

دو هفته پس از سفر امیرخان متقی، وزیر امور خارجه طالبان، به ایران و ملاقات او با مقام‌های این کشور، طالبان دریچه‌های سد کمال خان را به روی ایران گشود و حسن مرتضوی، معاون سفیر ایران در کابل، روز چهارشنبه، بیست و نهم دی‌ماه، از جاری شدن آب سد کمال خان به سمت ایران خبر داد.

مقام‌های ایرانی بازشدن دریچه‌های سد کمال خان را حاصل مذاکرات خود با مقام‌های طالبان عنوان کردند. حسن کاظمی قمی، نماینده ویژه رئیس‌جمهوری ایران در امور افغانستان، در پیامی صوتی «از وفای به عهد مسئولان طالبان در رهاسازی حقابه ایران» و باز کردن دریچه‌های سد کمال خان قدردانی کرد.

مقام‌های جمهوری اسلامی ایران با خشنودی از گشایش دریچه‌های سد کمال خان، گفتند که اگر جریان رود هیرمند به سوی ایران ادامه یابد، حقابه این کشور به طور کامل تامین خواهد شد؛ اما پس از انتشار این خبر، سخنگوی وزارت انرژی و آب طالبان، این ادعای مقام‌های ایران را رد کرد و گفت که سد کمال خان را فقط به درخواست کشاورزان و مردم استان نیمروز افغانستان گشوده‌اند. این در حالی است که برخی کارشناسان حوزه آب‌های فرامرزی می‌گویند، استان نیمروز به تنهایی ظرفیت استفاده از آبی را که از سد کمال خان جاری می‌شود، ندارد و این آب به سوی ایران باز شده است تا به دریاچه هامون و نیز چاه‌ نیمه‌های داخل خاک ایران که برای ذخیره آب و رساندن آن به شهر زاهدان، حفر شده‌اند، سرازیر شود.

محمد عاصم مایار، پژوهشگر مدیریت آب در دانشگاه اشتوتگارت آلمان، به ایندیپندنت فارسی گفت که ایران در ۴۰ سال گذشته، با استفاده از آب هیرمند که در آن زمان بدون‌ مدیریت قانونی و حقوقی به آن کشور سرازیر می‌شد، تاسیسات زیاد کشاورزی و صنعتی، ایجاد کرده‌ است.» او با اشاره به حق‌آبه ۸۲۰ میلیون متر مکعبی ایران گفت: ساخت سد کمال‌خان دولت ایران را در مورد تامین منابع آبی نگران کرد.

او افزود: «حقابه هیرمند بر اساس معاهده هیرمند که در سال ۱۳۵۱ در دولت‌های افغانستان و ایران تایید شد، حق رسمی و قانونی ایران است. اما جمهوری اسلامی ایران در قبال حمایت از طالبان خواستار دسترسی آزاد به آب هیرمند است که با ساخت سد کمال خان محدود شده بود.» 

افتتاح سد کمال خان در فروردین ۱۴۰۰، واکنش‌های مقام‌های دولت ایران را برانگیخت. اشرف غنی، رئیس‌جمهوری پیشین افغانستان، در روز افتتاح این سد گفت: «پس از این به ایران آب رایگان نمی‌دهیم؛ بلکه آب را در برابر نفت می‌فروشیم.»

اختلاف آبی ایران و افغانستان تنها بر سر هیرمند نیست

اختلاف بر سر آب‌های فرامرزی افغانستان و ایران علاوه بر آب هیرمند، بر سر منبع آبی هریرود نیز وجود دارد. در سال ۱۳۸۴، ایران سد دوستی را که یک میلیارد و ۲۵۰میلیون مترمکعب آب گنجایش دارد، در مرز ایران و ترکمنستان روی هریرود بنا کرد.

مایار در این زمینه گفت: «آب سد دوستی که روی هریرود ساخته شد، به میزان برابر بین دو ایران و ترکمنستان تقسیم می‌شود و افغانستان هیچ امتیازی از این سد به دست نمی‌آورد. جمهوری اسلامی ایران همواره بر حل سه‌جانبه معضل آب هریرود تاکید کرده است؛ در حالی که این آب فقط بین دو کشور تقسیم می‌شود.»

به گفته مایار، دو رودخانه دیگر فرارود و خاش‌رود نیز از افغانستان سرچشمه می‌گیرند و به دریاچه هامون می‌ریزند اما این دو رود به دلیل اینکه فقط بخشی از سال آب دارند و در نهایت به بخشی از هامون که در خاک افغانستان است، می‌ریزند، فرامرزی به حساب نمی‌آیند. با این حال، به گفته ماریار، ایران با اشاره به موضوعات زیست‌محیطی با احداث سد روی این دو رود مخالفت می‌کند.

هامون سومین دریاچه بزرگ ایران است و بیشتر رودهایی که به هامون می‌ریزند، از افغانستان سرچشمه می‌گیرند. به همین دلیل به نظر برخی کارشناسان، ایران همواره از ساخت سد در افغانستان، نگران بوده است. دولت ایران پیش از این، از احداث سد کمال خان نیز انتقاد کرد و آن را مسبب خشکسالی و کاهش منابع آبی در مرزهای ایران و افغانستان خواند. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران، گفته بود که ایران نمی‌تواند در برابر ساخت سدهای کمال خان، کجکی، سلما و دیگر سدهای افغانستان بی‌تفاوت باشد.

این اظهارات رئیس‌جمهوری ایران با واکنش سیاستمداران افغانستان مواجه شد و محافل سیاسی افغانستان این گفته او را دخالت در امور داخلی افغانستان خواندند.

ایران بیش از دو هزار کیلومتر مرز آبی رودخانه‌ای با کشورهای همسایه خود دارد و حدود هفت درصد از آب موردنیاز این کشور از طریق آب‌های مرزی تامین می‌شود.