روابط ایران و ترکیه در سال‌های اخیر با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است. جنگ دوم قره‌باغ، تحولات قفقاز، و ژئوپلیتیک جدید در منطقه باعث افزایش تنش در روابط دو کشور شد. افزایش نقش ترکیه در قفقاز در تضاد با منافع ملی ایران است. تهران نقش شرکت‌های ترک در بازسازی مناطق آزاد شده قره‌باغ و نقش ترکیه در کریدورهای ارتباطی منطقه را به‌دقت رصد می‌کند. این عملیات گاه با اعتراض رسمی مقام‌های دولتی نیز روبه‌رو شده است. با کاهش تنش لفظی در ماه‌های گذشته، دو کشور دیپلماسی فعالی را برای افزایش سطح همکاری در همه حوزه‌ها به کار گرفته‌اند. در مهم‌ترین گام، مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، در سفری رسمی به تهران با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری و امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفت‌وگو کرد. در جریان این گفت‌وگوها بر ضرورت افزایش همکاری‌ها تاکید شد و قرار شد تا در سفر آینده اردوغان به ایران، نقشه راه همکاری‌های بلندمدت ایران و ترکیه به امضای روسای جمهوری دو کشور برسد. باید اشاره کرد که در جریان این دیدارها در مورد مسائل منطقه‌ای از جمله افغانستان، عراق، لبنان، سوریه، یمن، و قفقاز جنوبی نیز بحث و گفت‌وگو شد.
فاصله زیاد با حجم تجارت ۳۰ میلیارد دلاری
احمد داود اوغلو، وزیر امور خارجه اسبق ترکیه، در جریان سفر خود به تهران در سال ۲۰۱۳ از برنامه دو کشور برای رساندن حجم تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۱۵ به ۳۰ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۰ به صد میلیارد دلار خبر داده بود. در آن زمان دولت ترکیه امیدوار بود که با رفع تحریم‌های ایران (در دوران اوباما) این حجم تجارت بین دو کشور تحقق یابد. به گفته مهرداد سعادت، رئیس اتاق مشترک ایران و ترکیه، پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال جاری حجم تجارت بین دو کشور به ۱۰ میلیارد دلار برسد. بنا بر آمارهای دولتی ترکیه، تجارت کالایی ایران و ترکیه از بهار سال ۲۰۱۹ با افت شدیدی همراه بوده و روند نزولی تجارت با این کشور تا بهار سال ۲۰۲۰ همچنان ادامه داشته است.
نقشه راه همکاری‌های بلندمدت
به دنبال روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، سیاست نگاه به شرق و افزایش سطح همکاری‌ها با همسایگان مورد توجه بیشتر دولت ایران قرار گرفت، هرچند تنش‌های اخیر با ترکیه و آذربایجان این سیاست را با چالش جدی مواجه کرده است. به گفته مقام‌های دو کشور، قرار است که تا پایان سال جاری میلادی و در جریان سفر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، به ایران، نقشه راه همکاری‌های بلندمدت بین دو کشور به امضا برسد. پیش از این، در ماه مارس (اسفند) گذشته، سند همکاری استراتژیک ایران و چین به امضا رسیده بود و اکنون قرار است که سند همکاری بلندمدت ایران و روسیه نیز امضا شود. ابراهیم رئیسی در دیدار با مولود چاووش اوغلو گفت که دو کشور باید آماده ارتقای روابط از سطح کنونی به همکاری‌های همه‌جانبه باشند و همکاری منطقه‌ای دو کشور باید به همکاری در عرصه بین‌المللی تبدیل شود. حضور بیگانگان جز ایجاد تنش میان ملت‌ها در منطقه سودی ندارد و جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان و ترکیه فراتر از رابطه همسایگی، پیوند عمیق و دیرینه اعتقادی و فرهنگی دارد. چاووش اوغلو نیز در جریان این دیدار دولت جدید ایران را دولتی نتیجه‌گرا خواند و از اراده ترکیه برای افزایش سطح همکاری با ایران خبر داد. به گفته چاووش اوغلو، ترکیه برای افزایش ثبات و مناسبات تجاری در قفقاز جنوبی به دنبال تقویت همکاری‌های مشترک با ایران و خواستار همکاری با ایران در زمینه مقابله با تروریسم و ایجاد ثبات و آرامش منطقه‌ای است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
احداث دیوار امنیتی در امتداد مرزهای ترکیه با ایران
یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر باعث شد که بحث‌های زیادی در مورد روابط ایران و ترکیه مطرح شود، مسئله احداث دیوار امنیتی در امتداد مرزهای ترکیه با ایران بود. بنا بر اعلام دولت ترکیه، هدف از احداث این دیوار بتنی، افزایش سطح امنیت مرزی در راه مبارزه با تروریسم، قاچاق کالا، و مهاجرت غیرقانونی است. به گفته سلیمان سویلو، وزیر کشو ترکیه، آن کشور از سال ۲۰۱۷ ساخت دیوار مرزی خود را در استان شرقی آغری آغاز کرد. با توجه به شرایط افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان، ترکیه از یک سو نگران موج جدید پناه‌جویان افغان از طریق مرزهای ایران است، و از سوی دیگر، بنا بر گفته دولتمردان ترکیه، احداث این «دیوار امنیتی» مانع رفت‌وآمد اعضای پ‌ک‌ک، عبور و مرور قاچاقچی‌ها، و مبادله کالای قاچاق از خطوط مرزی خواهد شد. با توجه به حضور بیش از ۳ میلیون آواره جنگی سوریه در ترکیه، آنکارا ۸۳۷ کیلومتر از مرز ۹۱۱ کیلومتری ترکیه با سوریه را به دیوارهای مرزی، سیستم‌های روشنایی و فیبر نوری، و سنسورها و دوربین‌های دید در شب مجهز کرده است تا از ورود آوارگان جنگی بیشتر جلوگیری کند.
سایه تحریم‌ها بر روابط اقتصادی دو کشور
در سال‌های اخیر، با توجه به پتانسیل‌های موجود، حجم تجارت بین دو کشور در بهترین شرایط به ۲۱ میلیارد دلار رسیده که آن هم بیشتر به‌خاطر استفاده ایران از امکانات بانکی ترکیه برای دور زدن تحریم‌ها و تجارت شمش طلا بوده است. در سال گذشته، حجم کل تجارت ایران با ترکیه در حدود ۶ میلیارد دلار بود، که با پتانسیل‌های موجود همخوانی ندارد. فروخته نشدن نفت ایران به ترکیه به‌خاطر تحریم‌ها نیز باعث شد که حجم تجارت بین دو کشور کاهش یابد. به گفته رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکیه، با توجه به مزیت کالاهای ایرانی، تهران ظرفیت صادرات ۱۵ میلیارد دلاری به ترکیه دارد. ترکیه نیز کالاهایی دارد که در ایران مزیت دارند. اما سوال اساسی این است که آیا فقط تحریم‌ها مانع افزایش سطح همکاری دو کشور در بعد اقتصادی‌اند یا نظام بانکی ایران و اف‌ای‌تی‌اف مانع حضور بیشتر شرکت‌های دولتی و خصوصی ترکیه در همه بخش‌های اقتصادی و صنعتی ایران است؟
به گفته برخی از کارشناسان اقتصادی، دو کشور درجه پایینی از ادغام‌پذیری دارند. پیش از انقلاب ایران، ترکیه و پاکستان برای ارتقای ادغام‌پذیری اقتصادی برنامه‌های مهمی داشتند. انتظار می‌رود که با توجه به احتمال حذف ایران از بازار گاز ترکیه، در نقشه راه همکاری‌های بلندمدت آتی ایران توجه خاصی به تمدید قرارداد کنونی صادرات گاز ایران به ترکیه نشان دهد. همکاری دو کشور در بخش امنیتی بیشتر از بخش اقتصادی اجرا شدنی است. رسیدن حجم تجارت به ۳۰ میلیارد دلار بدون برطرف کردن مشکلات صادرات کالاهای ایرانی به ترکیه خیلی مشکل به نظر می‌رسد. افزایش حجم تجارت در سال‌های آینده بدون توافق جدید بین ایران و غرب و رفع تحریم‌ها دشوار خواهد بود. باید اشاره کرد که دو کشور در برخی از مسائل منطقه‌ای منافع متضادی دارند، اما ثبات در منطقه برای پیشرفت اقتصادی دو کشور لازم و ضروری است. اقتصاد ترکیه به‌خاطر افزایش قیمت دلار با مشکلاتی مواجه شده است. ایران نیز با مشکلات ناشی از فساد و سوء‌مدیریت اقتصادی، تحریم، بیکاری، بحران زیست‌محیطی، و نفروختن نفت زیاد در بازار روبه‌روست. افزایش حجم تجارت و اجرایی شدن نقشه راه همکاری‌های دو کشور بدون حل برخی مشکلات منطقه‌ای بین دو کشور و رفع تنش و کنترل تنش‌های آینده سخت خواهد بود.
هر دو کشور به بازار یکدیگر نیاز دارند. افزایش سطح تجارت بین دو کشور به معنای افزایش سطح رفاه در مناطق مرزی و افزایش اشتغال در این منطقه است. اما بدون حل مشکلات، این مناطق می‌توانند به تهدید امنیتی علیه دو کشور نیز تبدیل شوند. اگر نقشه راه بین دو کشور اجرا شود و دو کشور موفق به کنترل تنش‌ها در روابط دو جانبه شوند، این همکاری می‌تواند به الگویی برای همکاری ایران با بقیه کشورهای همسایه تبدیل شود، که با توجه به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، کار آسانی نخواهد بود.
