خبرگزاری‌های ایران از نابودی باقی‌مانده حصاری خبرداده‌اند که ۵۰۰ سال دور تهران مخفی بوده‌است.

در چند عکس موجود در فضای مجازی یک راه پله باریک و یک دیوار مورب و دیواری خشتی دیده می‌شود که در حال ریزش است. در توضیح این عکس نوشته‌اند بازاریان تهران که بخشی از این حصار سهمی از دکان و دارایی‌شان است، حصار را از دید سازمان میراث فرهنگی پنهان کرده‌اند. آنها غافلند که سازمان عریض و طویل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سال‌هاست که به بهانه نبود بودجه کافی دست از برخی ریزه‌‌کاری‌ها شسته و احتمال دارد از وجود باقی‌مانده‌های حصار تاریخی صفوی اطراف تهران خبر هم نداشته باشد.

اما این حصار صفوی که خبرگزاری ایسنا در روزهای گذشته از نابودی باقی‌مانده‌اش نوشته چیست و چه ارزشی دارد؟ اصلا در کدام نقشه تهران عکس و طرحی از آن به ثبت رسیده‌است؟

خبرگزاری ایسنا در روزهای گذشته نوشت که: «باقی‌مانده حصار ۵۰۰ ساله صفوی از یک سو و سه منار باقی‌مانده دروازه محمدیه در پایین‌دست بازار تهران و در محله مولوی از سوی دیگر، نماد کاملی از بی‌توجهی میراث فرهنگی و مدیریت شهری به این بخش از بافتِ تهران قدیم است.»

این چند وجب دیواری که هر روز قطر آن کمتر هم می‌شود، ظاهرا آخرین قطعه از حصار صفوی است که روزی اطراف تهران را محصور کرده بود.

این خبرگزاری با انتشار ویدوئویی از این بازمانده دیوار صفوی به دور تهران نوشت: «حالا سرنوشت تنها قطعه باقی‌ماندۀ حصاری که در دوره صفویه به دور تهران کشیده شده بود، نزدیک به نابودی کامل است.»

بر اساس این گزارش، شاید تنها توجهی که به باقی‌مانده‌های حصار صفوی و دروازه قاجاری محمدیه در این منطقه از تهران شده، مرمت سردر دروازه محمدیه باشد. بی‌توجهی‌ به این محدوده، این بخش تاریخی و محوطه اطراف دیوار طهماسبی را چیزی شبیه به مرغدانی کرده‌ که هنوز نشانه‌هایش در سرای ماشاءالله باقی است.

«سرای ماشاءالله» در بازار تهران،‌ پشت دروازه‌ محمدیه، واقع شده‌است. این سرا در واقع باقی‌مانده‌ حصار ۵۰۰ ساله‌ طهماسبی را در میان خود نگه داشته است، حصاری که ۱۶ سال پیش کشف شد.

دروازه محمدیه تنها دروازه‌ باقی‌مانده در تهران است. بسیاری از تاریخ‌‌پژوهان این دروازه را يكی از مهم‌ترين اسناد تاريخی به جای مانده در پايتخت می‌دانند.

بر اساس اطلاعات موجود، بخشی از حصار تهران که در دوره شاه طهماسب صفوی به دور تهران کشیده شد، در یک سرا در بازار تهران نزدیک خیابان مولوی واقع شده‌است. از دیوارهیچ محافظتی نمی‌شود و کسبه این محله نیز طی سال‌ها، تلاش کرده‌اند تا از تخریب حصار تهران و دروازه محمدیه خبری به رسانه‌ها نرسد.

تهرانی که ۵۰۰ سال پیش دورش حصار کشیده شد، تهرانی شبیه امروز نبود. تهران باد کرده و بزرگ شده و نقشه‌های قدیمی و باقی‌مانده از تهران که در کتابخانه ملی نمونه‌های آن موجود است نشانی از دروازه‌هایش را در خود دارد. تنها یادگار این حصار و محدوده آن در نقشه‌های باقیمانده از تهران موجود است. در نقشه الیاس‌بره‌زین از تهران که پژوهشگران تاریخ آن را یک اثر هنری می‌دانند، دروازه‌های تازه تهران معلوم است. در این نقشه از تهران به خوبی نشان داده شده که تهران از حصار خود بیرون زده و بزرگ‌تر شده است.

فرزانه ابراهیم زاده، پژوهشگر تاریخ در حساب شخصی توئیتر خود نوشته که بالای نسخه فارسی نقشه «الیاس‌بره‌زین» نوشته شده، تصویر دارالخلافه طهران پای‌تخت پادشاه عالم پناه شاهنشاه نصرالدین شاه ابن محمد. به گفته این تاریخ پژوه و تهران‌شناس، اصل این نسخه در کاخ گلستان موجود است.

در نقشه دیگری از تهران که به نقشه «کرشیش» معروف است و همان نقشه موجود در کتابخانه ملی است، محدوده تهران ناصری مشخص شده‌است.

«کرشیش» که از معلم‌های دارالفنون بود، در این نقشه که از نقشه  «الیاس‌بره‌زین» بزرگ‌تر است نشان داده که باغ‌های تهران کمتر و تهران بزرگ‌تر شده‌است. در نقشه این معلم دارالفنون، پنج محله اصلی  شهر یعنی بازار، سنگلج، عودلاجان، ارگ سلطانی و چال میدان مشخص شده‌اند.این نقشه نشان می‌دهد که ناصرالدین‌شاه قاجار هنوز برای گسترش حصار تهران و ساخت دروازه‌های تازه تصمیم نگرفته بوده است.

گفته می‌شود یکی از دقیق‌ترین نقشه‌های تهران، نقشه «عبدالغفار نجم‌الملک»است. در این نقشه به صورت کاملا دقیق دارالخلافه ناصری ترسیم شده‌است. عبدالغفار نجم‌الملک نقشه معروف پایتخت را که تاریخ‌پژوهان به نام نقشه نجم‌الملک می‌شناسند در سال ۱۲۷۰ تصویر کرد. او معلم نجوم مدرسه دارالفنون بود.

در نقشه دیگری از تهران که در سال ۱۳۰۴ ترسیم شده، تهران شهری است بزرگ‌تر از محدوده قرار گرفته در حصار شاه‌ طهماسبی و ناصری. ولی دروازه‌های تهران همچنان در تهران وجود داشته‌اند. اما در نقشه محمد غفاری که در سال ۱۳۲۳ شمسی کشیده شده‌است، دیگر از دروازه‌های تهران خبری نیست. گفته می‌شود این نقشه زمان اشغال ایران به دست متفقین را نشان می‌دهد که تخریب‌های زیادی در تهران صورت گرفت. تکلیف فضاهای شهری در تهران پس از آن هم تقریبا معلوم است.

پنج دروازه تهران که در دوران شاه طهماسب برای نخستین بار ساخت آنها آغاز شد، بناهای بلند و محکمی بود که شهر را در سیطره خود داشت. گفته می‌شود شاه طهماسب صفوی در سال ٩٦١ قمری دستور داد تا اطراف شهر ری حصاری بکشند. او برای شکار به ری رفت و آمد داشت و فراوانی صید و آب و درخت این منطقه چشمش را گرفت و بر آن شد تا ده طهران را به‌صورت پایگاهی مطمئن برای خود درآورد. به همین خاطر، حصار صفوی را گرداگرد تهران کشید.

گفته شده که محدوده این حصار، چهار دروازه داشته است. «دروازه عبدالعظیم» در نزدیکی میدان مولوی در تقاطع بازار و خیابان مولوی، «دروازه شمیران» در خیابان چراغ برق در ورودی پامنار، «دروازه قزوین» در انتهای بازارچه معیر در محل میدان شاپور و«دروازه دولاب» در کمرکش خیابان ری چهار دروازه‌ای بوده‌اند که ری را محدود می‌کردند.

حصار صفوی و دروازه‌ها تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه وجود داشتند، ولی گفته می‌شود که در زمان حضور متفقین در تهران تخریب شدند. باقی‌مانده این حصار و دروازه‌ها نیز به مرور تخریب شدند تا همین چند متری که اکنون از حصار صفوی باقی مانده و آن هم به زودی فرو خواهد ریخت.