نمایشگاه مجازی کتاب تهران از روز نخست بهمن تا ششم همین ماه برگزار شد. نمایشگاهی که به گفته مسئولان و دست‌اندرکارانش به دلیل استقبال زیاد مخاطبان، تا پایان روز جمعه دهم بهمن‌ماه تمدید شده است.

شرایط همه‌گیری کرونا که از اواخر سال گذشته شروع شده، مهمترین رخداد فرهنگی سال را نیز در خود فرو برد تا نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بعد از ۳۳ سال برگزار نشود. پیش از این، نمایشگاه کتاب تهران، تنها در سال ۱۳۶۷ و به دلیل شرایط ویژه سال پایانی جنگ و حملات روزهای پایانی عراق به ایران، لغو شده بود.

دوره سی و سوم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران قرار بود با شعار «کتاب یعنی زندگی» از ۲۶ فروردین تا پنجم اردیبهشت سال ۱۳۹۹، برگزار شود که ابتدا به بعد از ماه رمضان موکول شد و بعد به چندین و چند بار تعویق‌ دچار شد، اما این معلق‌کردن‌ها کارساز نشد و در نهایت مسئولان وزارت ارشاد و نمایشگاه کتاب تهران تصمیم گرفتند نمایشگاه را به صورت مجازی برگزار کنند تا حداقل بخشی از بودجه‌ای را که برای این کار اختصاص داده شده بود، سر از جایی دیگر در نیاورد و به نوعی بتوانند آن را به بدنه نحیف و ضعیف نشر کشور تزریق کنند. هرچه مشخص نیست هزینه‌های جانبی نمایشگاه، مانند دعوت از مهمانان و ناشران خارجی، هزینه گزاف اجاره نمایشگاه، هزینه‌های دکوربندی و طراحی‌های مرتبط با آن، تبلیغات شهری، حمل‌ونقل‌ها و چندین نوع هزینه دیگر که به دلیل فیزیکی برگزار نشدن نمایشگاه، ‌عملا حذف شدند، چگونه محاسبه خواهند شد و چطور از بودجه پیش‌بینی شده سال ۹۹ برای نمایشگاه کتاب کسر می‌شوند و از چه مسیری برای نشر کشور صرف خواهند شد؟

فروش ۵۰ میلیارد تومانی در ۹ روز

برابر‌ آماری که خانه کتاب ایران منتشر کرده، تا پایان روز هشتم و آغاز روز نهم، ۵۳ میلیارد و ۷۶۲ میلیون تومان کتاب از طریق ناشران و سامانه پست به فروش رسیده است.

در همین گزارش آمده است که یک میلیون و ۳۳ هزار نسخه کتاب به فروش رفته که از این میان ۲۳ هزار سفارش را ناشران و سایت‌های‌ آنان و ۴۴۲ هزار بسته را اداره پست ارسال کرده است.

بخشی از بودجه نمایشگاه به گروه‌های هدف، همانند دانشجویان، طلاب، استادان دانشگاه، نویسندگان و اهل قلم اختصاص داشت که در قالب بن خرید کتاب و بر اساس شماره ملی افراد به حساب آن‌ها واریز می‌شد. اما تمهیدات این پرداخت به گونه‌ای بود که افراد برای بهره‌گیری از این امکان، خود نیز باید رقمی اختصاص می‌دادند؛ به این معنا که برای دانشجویان ۲۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده بود اما ۱۲۰ هزار تومان از این رقم را دانشجویان و تنها ۸۰ هزار تومان را معاونت فرهنگی پرداخت می‌کرد. همچنان که برای استادان دانشگاه با رقم ۴۰۰ هزار تومان، ۵۰ درصد را باید فرد خریدار کتاب می‌پرداخت  و ۵۰ درصد دیگر را معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در قالب یارانه کتاب پرداخت می‌کرد. مهمترین حسن این کار، تزریق پول به سبد خرید کتاب و کالای فرهنگی از هر دو طرف و البته زیان آن هم این است که اگر فردی آن حداقل را نپردازد، امکان بهره‌برداری از این فرصت را ندارد.

زیرساخت‌های ضعیف و مشکلات روزهای نخست

پیش‌بینی‌ها این بود که سایت نمایشگاه کتاب مجازی با زمینه‌چینی و فراهم‌کردن بسترهای مناسب برای کار، تمامی احتمالات برای ارایه خدمات از این طریق را پیش‌بینی کرده باشد اما از همان روز نخست، مشکلات گریبانگیر نمایشگاه شد. مشکلاتی که مشخص نیست آیا از زیرساخت‌های نامتوازنِ طراحانِ سایت بود یا آن چنان که سایت خبرگزاری کتاب ایران در عصر روز یکم بهمن عنوان کرد، از هجوم مخاطبان؟ چرا که این مشکل تا روز بعد هم ادامه داشت و اطلاعیه و خبر صبح دوم بهمن خبرگزاری کتاب نشان می‌داد که مشکل نه از استقبال زیاد، که از خود سایت بوده است. در خبر یاد شده آمده بود: «ضمن عذرخواهی از بازدیدکنندگان و خریداران محترم، سایت فروش نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در حال ارتقای فنی است و تا ساعاتی دیگر راه‌اندازی خواهد شد.»

همین توقف یک‌روزه سبب شد تا برخی از ناشران خود برای ارسال کتاب به مخاطبانشان اقدام کنند و لذا در آماری که خبرگزاری کتاب در انتهای روز نهم منتشر کرد، از دو درگاه مجازی فروش مجزا یاد شده است که می‌تواند آمار ارائه شده کلی را دچار تردید کند. به این معنا که برخی از فروش‌ معمول ناشران هم ممکن است به حساب این ایام نمایشگاه گذاشته ‌شود که همین موضوع، کار تجزیه و تحلیل میزان موفقیت نمایشگاه را با پرسش‌های جدی مواجه می‌کند.

ارزیابی‌ها از برگزاری نخستین نمایشگاه کتاب مجازی در مجموع مثبت بود چرا که در این نمایشگاه تقریبا ممیزی‌های خاص نمایشگاه‌های فیزیکی، که برخی کتاب‌ها را راهی به آن نبود، وجود نداشت و اداره پست به‌عنوان عامل واسط رساننده آثار و کتاب‌ها، به محتوی بسته‌ها ورود نکرد و تقریبا امکان ارسال هر کتابی که مجوز وزارت ارشاد داشت، فراهم بود. در حالی که در سال‌های گذشته برخی ناشران حتی امکان ورود به نمایشگاه را هم نداشتند. از این منظر و در درازمدت، بُرد با ناشرانی است که کیفیت آثارشان بهتر است و به همین دلیل است که حتی برخی از ناشران، خواستار اختصاص و انتقال بودجه نمایشگاه فیزیکی به نمایشگاه مجازی شدند که از جمله آن‌ها نادر قدیانی،‌ مدیر انتشارات قدیانی بود. در گزارشی که سایت ایبنا از ارسال مرسوله‌های پستی از انبار این ناشر منتشر کرد، به نقل از او بر اختصاص بودجه نمایشگاه فیزیکی به نمایشگاه مجازی تاکید شده است.

شرایط همه‌گیری کرونا همچنان که تحولاتی جدی را در حوزه‌های دیگر اطلاع‌رسانی ایجاد کرد، به قطع و یقین، تغییرات افزون‌تری را در عرصه نشر و کتاب سبب خواهد شد. آسیب‌های این تحول البته دامنگیر ناشران، کتابفروشان و توزیع‌کنندگانی خواهد شد که دنیای جدید و تحولات آن را درک نکنند. دنیایی که اکنون شرکتی همانند آمازون را به‌عنوان غولِ توزیع و بسته‌بندی کالاها معرفی کرده است و نمونه‌های داخل ایران آن هم کم نیستند. در این دنیا قطعا کتاب همچنان خواستار خواهد داشت و آن ناشر،‌ توزیع‌کننده و کتابفروشی موفق خواهد بود که بتواند خود را با تحولات دنیای مجازی همراه کنند.