در دو روز گذشته ناگورنو قره‌باغ، منطقه کوچک تحت کنترل ارمنستان در داخل جمهوری آذربایجان، صحنه یکی از خونین‌ترین برخوردها در جهان بوده است.  

ساکنان داخل و اطراف ناگورنو قره‌باغ شاهد یک جنگ تمام عیار بودند. در این درگیری‌ها که ظاهرا به دنبال حمله آذربایجان به مواضع ارمنستان در بامداد روز یک‌شنبه آغاز شد، از نیروی هوایی، توپخانه سنگین، خمپاره‌انداز و تانک استفاده شده است. هر دو طرف – بسته به گزارش‌های مختلف -  از ده‌ها تا صدها مورد جراحت و تلفات، هم در میان نظامیان و هم غیرنظامیان، خبر داده‌اند.  

ویدیوهایی که از صحنه نبرد گرفته شده است تصاویر موشک‌های به زمین خورده، تانک‌های به آتش کشیده شده و ده‌ها جسد سوخته را نشان می‌دهند. گزارش‌هایی نیز حاکی از استفاده از راکت‌های «گراد» در نزدیکی مناطق مسکونی است که از قدرت تخریبی فوق‌العاده‌ای برخوردارند. 

برای ناظران خارج از منطقه، احتمالا این درگیری چندان مهم به نظر نمی‌رسد. هرچه باشد، برخورد میان برادران اتحاد جماهیر شوروی سابق، اختلاف نظری قدیمی است. دور اخیر برخورد‌ها، نه اولین از نوع خود در سال جاری و نه غیرمنتظره است. 

اما با توجه به لجبازی هر دو طرف مخاصمه، امکان  تبدیل آن به یک جنگ طولانی‌مدت و فاجعه‌بار بدیهی به نظر می‌رسد. این بار، این برخوردها  ابعاد‌ بسیار گسترده‌تر ژئوپولیتیکالی هم دارد.  

ظاهرا نقش ترکیه در ترغیب درگیری‌ها نیز یک جنبه جدید اختلافات میان دو کشور است. این ابرقدرت منطقه مدت‌هاست که در این اختلافات جانب جمهوری آذربایجان را گرفته که البته پدیده تازه‌ای نیست. اما تماس میان این دو کشور از هنگام آخرین برخوردها در ماه ژوئیه افزایش یافته است و شواهد حاکی از آن است که حمایت‌های ترکیه جنبه‌های نظامی روشن‌تری به خود گرفته است.  

در ماه‌های اخیر، آنکارا باکو را با پهپادهای پیشرفته و مهمات هوشمند مجهز کرده است. این تجهیزات نظامی در ۴۸ ساعت گذشته با قابلیتی ویرانگر به کار گرفته شده است. گزارش‌های معتبری هم حاکی از استقرار چند صد تن جنگجو در منطقه است که ترکیه از سوریه استخدام کرده است.  

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه حمایت علنی خود را از عملیات نظامی آذربایجان پنهان نکرد. او روز دوشنبه گفت صلح تنها هنگامی به منطقه بازمی‌گردد که «ارمنستان… از اراضی اشغالی آذربایجان خارج شود.» او افزود زمان آن رسیده که «به بحرانی که با اشغال ناگورنو قره‌باغ آغاز شد پایان داده شود». 

ارمنستان نیز به همان میزان در مورد تقبیح آن چه «اتحاد مرگبار ترکیه و آذربایجان خوانده» صریح بوده است. 

در این میان، ستیزه‌جویی ترکیه با مواضع بی‌طرفانه دیگر صاحبان سنتی قدرت در منطقه در تضاد کامل است. 

ایالات متحده که دارای مناسبات حسنه با رهبران هردو کشور آذربایجان و ارمنستان است، عمدتا از منطقه خارج شده تا روی انتخابات ماه نوامبر تمرکز کند. دونالد ترامپ روز یک‌شنبه تنها به این بسنده کرد که بگوید: «ما به دقت أوضاع را تحت نظر داریم…ببینیم می‌توانیم (جنگ) را متوقف کنیم یا نه.» 

شاید قابل توجه‌تر از آن موضع مسکو است که خود را از درگیری‌ها دور نگاه‌داشته است و دخالت‌هایش را به دیپلماسی و تقاضای تشریفاتی برای آتش‌بس محدود کرده است. 

در متن معاهدات، روسیه همچنان ضامن نظامی ارمنستان است که مدت‌های مدید به عنوان متحد نزدیک این کشور در منطقه قفقاز تلقی می‌شد. اما روسیه همچنین دارای رشته‌های بسیار نزدیک اقتصادی و نظامی با جمهوری ثروتمند و غنی از نفت آذربایجان است. همچنین، رشته‌های اعتماد میان مسکو و ایروان پس از انقلاب سال ۲۰۱۸ که روسیه با اکراه شاهد قرار گرفتن گزارشگر سابق، نیکول پاشینیان در جایگاه ریاست جمهوری بود، سست شده است. آرکادی دوبنوُف، تحلیلگر سیاسی در بنیاد کارنگی می‌گوید: «این حس وجود دارد که مسکو از بابت آن چه در سال ۲۰۱۸ (در ارمنستان رخ داد) رنجیده است. آن‌ها می‌خواهند ارمنستان بداند در این جا رئیس کیست.» 

روز دوشنبه دیمیتری پشکوف، سخنگوی ریاست جمهوری روسیه گفت که پوتین أوضاع را «از نزدیک» دنبال می‌کند. دوبنوف می‌گوید احتمالا روسیه همچنان کنار خواهد نشست «تا روشن شود کدام طرف در نبرد پیروز خواهد شد». 

به نظر می‌رسد ایران یکی دیگر از قدرت‌های منطقه که با هردو کشور مرزهای مشترک دارد از بروز مخاصمات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان وحشت کرده است. این کشور با ارمنستان رشته‌های نزدیک دارد و اخیرا نیز از میزان تنش‌هایش با جمهوری آذربایجان کاسته است. 

روز یک‌شنبه، جواد ظریف، وزیر خارجه ایران خواهان پایان گرفتن مخاصمات میان دو کشور شد و در گرماگرم اصابت موشک به چند روستای شمال غربی ایران گفت این کشور آماده است تا میان طرفین دعوا میانجیگری کند. 

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران گفت: «ما تحمل نمی‌کنیم که درگیری در مرزهایمان ادامه یابد و از همه ظرفیتمان برای برقرار صلح در منطقه استفاده می‌کنیم.» 

برخورد در منطقه ناگورنو قره‌باغ بیش از یک قرن ادامه داشته است اما منشاء آن را در عصر جدید می‌توان در دوره قدرت اتحاد جماهیر شوروی یافت. نیروهای ارمنستان ناگورنو قره‌باغ را در  دوره فروپاشی شوروی به تصرف درآوردند. جنگ‌های خونینی که در میان سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۴ میان دو کشور درگرفت، ۲۰ هزار کشته از خود به جای گذاشت. 

تنش و درگیری میان دو کشور در تمام طول این مدت آتش زیر خاکستری بود که میان ارمنستان و آذربایجان دیوار کشیده و به احساسات ناسیونالیستی در هر دو کشور دامن زده است. در این میان روسیه، ترکیه، اسرائیل و دیگر کشورها با فروش سلاح‌های پیشرفته به هردو طرف، دشمنی میان این دو را تقویت کرده‌اند.  

حضور جدید و جسورانه ترکیه اما بُعد جدیدی در این درگیری‌هاست که احتمالا با استقبال روسیه روبه‌رو نخواهد شد. این امر دست کم روابط مبهم و متغیر میان دو طرف را پیچیده‌تر می‌کند. بدترین شرایط که تعهدات پیمانی موجود آن را در فرض ممکن می‌کند، این است که مسکو و آنکارا رو در روی یکدیگر بایستند. 

اما از آن محتمل‌تر و فوری‌تر بالا گرفتن آتش جنگ در جبهه میان ارمنستان و آذربایجان است که غیرنظامیان هر دو طرف را زیر آتشباری‌های فزاینده توپخانه آن‌ها قرار می‌دهد. 

یک جنگ تمام‌عیار و طولانی می‌تواند عواقب ویرانگری داشت باشد. منطقه جنگ در منطقه خط لوله‌های گاز و نفت بین‌المللی و دیگر ساختارهای سوختی از جمله راکتور اتمی ارمنستان است. 

توماس دووال، مولف کتاب تاریخ این درگیری‌ها می‌گوید: «نکته وحشتناک این است که روشن نیست هریک از طرفین مخاصمه – در پایان - پیروزی را در چه می‌بیند.» او می‌گوید هر دو کشور تا بن دندان مسلح شده‌ و از حمایت افکار عمومی خود بهره‌مندند. آذربایجان خواهان اراضی «آزاد شده» بیشتری است در حالی که ارمنستان طالب واکنشی سخت‌تر به «مهاجم» است.

او می‌گوید: «امیدوارم اشتباه ‌کنم اما متاسفانه دیر یا زود یک بلوک آپارتمانی هدف آتشباری قرار خواهد گرفت.»