«اگر آژانس تصمیم غیرسازنده‌ای اتخاذ کند، ممکن است واکنشی درخور نشان دهیم.» این بخشی از اظهارات تهدید آمیز عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی در روز گذشته و همزمان با آغاز نشست شورای حکام برای بررسی «مساله ایران و قطعنامه ۲۲۳۱» است.

اشاره موسوی به احتمال صدور قطعنامه‌ای انتقادی نسبت به عملکرد تهران در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پایان این نشست است. در این صورت آژانس برای نخستین بار پس از هشت سال، تهران را بابت ضعف در همکاری، عدم دسترسی بازرسان به دست‌کم دو سایت و پرهیز از پاسخگویی به پرسش‌های مطرح «توبیخ» می‌کند.

باوجود لحن هشدارآمیز موسوی، اکنون بلومبرگ گزارش داده که بریتانیا، فرانسه و آلمان؛ سه بزرگ اروپایی باقی‌مانده در برجام، متن یک قطعنامه توبیخی علیه ایران را آماده کرده‌اند. در پیش‌نویس این قطعنامه ضمن ابراز نگرانی عمیق از عدم همکاری تهران در مواردی که پیش‌تر در گزارش آژانس به آنها اشاره شده بود، از جمهوری اسلامی خواسته شده به طور کامل با آژانس همکاری کند.

این پیش‌نویس در اواخر هفته با احتمال زیاد به قطعنامه پایانی نشست شورای حکام تبدیل می‌شود. اما آیا آنگونه که موسوی ادعا کرده،‌ واکنش تهران به این اقدام احتمالی «درخور» خواهد بود؟

باتوجه به الگوی رفتاری تهران پس از خروج آمریکا از برجام احتمال یک عکس‌العمل از جنس خروج از پروتکل الحاقی یا پیمان منع اشاعه هسته‌ای، بعید به نظر می‌رسد. در عین حال در پیش بودن انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و قمار تهران روی نتیجه آن نیز مانع واکنش‌های هیجانی-نظیر دست کشیدن از همه تعهدات در برجام در واکنش به کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس- می‌شود که فعال شدن ساز و کار حل اختلاف از سوی اروپا را به دنبال داشت.

در بیش از دو سال گذشته، مواردی بسیار جدی‌تر از قطعنامه هشدار‌آمیز شورای حکام اتفاق افتاده که پاسخ تهران به همه آنها تقریبا «هیچ» بوده است: تهدیدهایی مانند «اگر آمریکا برجام را پاره کند، ‌ما آن را آتش می‌زنیم»، یا خروج از برجام در صورت بازگشت تحریم‌ها، هیچگاه عملی نشد. تحریم‌ها به خصوص در یک سال گذشته عملا مانع صادرات نفتی از ایران-به عنوان اصلی‌ترین منبع درآمد دولت-شده، اما ایران همچنان در برجام باقی‌مانده است.

تهران در پاسخ به همه بدعهدی‌های طرف‌های مقابل و با در اختیار داشتن گزینه‌هایی مانند غنی‌سازی ۲۰ درصدی (به گفته علی اکبر صالحی، رئیس‌ سازمان انرژی اتمی)، پنج گام رو به عقب در چارچوب تعهدات خود نسبت به برجام برداشت که همچنان نقض صریح آن به شمار نمی‌رود.

امروز حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران که وعده هجوم سرمایه‌گذاران و رونق اقتصادی در دوران طلایی پسابرجام را داده بود، از «تجارت اسلحه» به عنوان مهمترین دستاورد برجام نام می‌برد، که البته آن هم زیر سایه «تمدید تحریم‌های تسلیحاتی» قرار گرفته است.

بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام ضمیمه آن است، لغو تحریم‌های تسلیحاتی پنج سال پس از اجرای برجام در ۲۷ مهرماه سال جاری امکان‌پذیر است.

اما نتیجه بررسی این قطعنامه در نشست جاری شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پیوند با گزارش اخیر آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، می‌تواند به ادامه تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران و حتی فعال شدن مکانسیم ماشه با چشم‌انداز بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی منجر شود.

بازرسی‌های ممنوعه و پرسش‌های بی‌پاسخ

طبق پروتکل الحاقی-که تهران تهدید خروج از آن را مطرح کرده بود- و قطعنامه ۲۲۳۱، بازرسی‌های سرزده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تاسیسات هسته‌ای ایران باید در زمان اجرای برجام امکان‌پذیر باشد.

اکنون رافائل گروسی، مدیرکل آژانس می‌گوید بازرسان او چهار ماه است که نتوانسته‌اند دست‌کم از دو سایت مورد نظر بازرسی کنند.

اهمیت این سایت‌ها که قبل از برجام در آنها فعالیت‌های هسته‌ای انجام می‌شد، از نظر آژانس به اندازه‌ای بود که حتی در زمان اوج شیوع بیماری کووید-۱۹نیز بازرسان خود را با پروازهای چارتر به ایران فرستاد.

از سوی دیگر گروسی می‌گوید، تهران بیش از یک سال است که به برخی پرسش‌های مطرح در خصوص ماهیت فعالیت‌های هسته‌ای در گذشته پاسخ نداده است.

هر دو دغدغه مطرح شده از سوی گروسی در بین خطوط پیش‌نویس قطعنامه توبیخی پیشنهادی از سوی سه بزرگ اروپایی که بلومبرگ نسخه‌ای از آن را در اختیار دارد، قابل مشاهده است.

هرچند مقامات در تهران این اتهام‌ها را «دارای انگیزه سیاسی» توصیف کرده و بر روند همکاری نزدیک خود با آژانس تاکید دارند، مهر تایید شورای حکام بر نگرانی‌های مدیرکل آژانس، اروپاییان و البته آمریکا و اسرائیل-بخش عمده‌ای از اسناد مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته را در دست دارد- به معنی بازگشایی پرونده «پی‌ام‌دی» و زیر ذره‌بین قرار گرفتن دوباره پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته و مرحله‌ای تازه از تنش‌ها است.

این پرونده پیچیده در جریان مذاکرات برای دستیابی به برجام و خودداری تهران از پاسخ به پرسش‌های مطرح، مختومه شد تا روند شکننده حصول توافق شتاب بگیرد.

نکته مطرح در پرونده «پی‌ام‌دی»، احتمال نظامی بودن ماهیت برخی برنامه‌هاست که دغدغه اصلی کشورهایی مانند اسرائیل به‌شمار می‌رود که متحد بزرگ آمریکا و اروپا در منطقه است.

سلاح‌هایی با منشاء ایرانی که لغو تحریم‌ها را نشانه می‌گیرند

به موازات نگرانی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص عدم دسترسی به سایت‌ها و پرسش‌های بی‌پاسخ مانده، دبیرکل سازمان ملل نیز نگرانی دیگری را مطرح کرده که به طور مستقیم روند پایبندی به  قطعنامه ۲۲۳۱ را زیر سئوال می‌برد.

آنتونیو گوترش می‌گوید، سلاح‌های استفاده شده در حمله‌های سال گذشته به تاسیسات نفتی و فرودگاه‌های عربستان سعودی «منشاء ایرانی» داشته‌اند.

تهران دست داشتن در این حمله‌ها را تکذیب کرده و همچنان عامل این اتهام زنی‌ها را سیاسی‌کاری و اطلاعات دستکاری‌شده سرویس‌های جاسوسی عنوان می‌کند.

اما در شرایطی که آمریکا قصد دارد با ادعای «تهدید‌های ناشی از لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران برای منطقه و جهان»، پیش‌نویس قطعنامه تمدید این تحریم‌ها علیه ایران را در شورای امنیت به رای بگذارد، گزارشی از سوی دبیرکل سازمان ملل در تایید بخشی از این تهدید‌ها، به نفع واشینگتن خواهد بود.

روحانی اخیرا گفته بود که در نامه به رهبران کشورهای باقی‌مانده در برجام (بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه) به آنها هشدار داده که «اگر چنین کنند، ایران چنان خواهد کرد.» هرچند روحانی و عباس موسوی در روزهای اخیر تلاش کرده‌اند واکنش تهران را در «ابهام» نگاه ‌دارند، به نظر می‌رسد که باتوجه به شرایط موجود و چشم‌انداز پیش‌رو، نوع عکس‌العمل مورد ادعا، برای خود آنها نیز«مبهم» است.

مواردی که پیش‌تر زمزمه آنها به گوش رسیده بود، مانند خروج از پروتکل الحاقی یا پیمان منع اشاعه هسته‌ای در شرایطی که مکانیسم ماشه روی ضامن است، در واقع نه یک تهدید، بلکه شلیک به خودی است.

 قطعنامه توبیخی پیشنهاد شده از سوی بریتانیا، فرانسه و آلمان، اعضای منفعل برجام و متحدان آمریکا در آن‌سوی آتلانتیک گواهی بر این مدعاست.