پس از بیش از سه دهه غیبت، اینک بار دیگر بازمی‌گردم تا درباره اقتصاد عربستان سعودی بنویسم. پیش‌تر، در دوره‌ای که به‌عنوان پژوهشگر اقتصادی با وزارت نفت و منابع معدنی عربستان (از ۱۹۷۹ تا پایان ۱۹۸۸) همکاری می‌کردم، کتاب‌ها و مقالات تخصصی متعددی درباره اقتصاد عربستان منتشر کردم. در آن آثار، به بررسی اقتصاد این کشور در دوران رونق نفتی پس از سال ۱۹۷۴ پرداخته بودم، و همچنین به مرحله ایجاد زیرساخت‌های اساسی اقتصاد سعودی و بحث درباره سه برنامه پنج‌ساله توسعه (۱۹۷۰ تا ۱۹۸۵).

افزون بر این، کتاب‌هایی نیز برای «دار المالك» متعلق به خالد المالك، سردبیر روزنامه «الجزیره»، درباره سه بخش کلیدی نگاشتم:

حمل‌ونقل و نقش آن در توسعه اقتصادی

بنادر عربستان و سهم آن‌ها در تسریع روند توسعه

برق در عربستان و اهمیت آن به‌عنوان محرک فعالیت اقتصادی (نامم در این آثار درج نشد)

این آثار را، البته با همکاری مسئولان این بخش‌های مهم، نگاشتم؛ و همچنین ده‌ها مقاله تخصصی در زمینه‌های مختلف اقتصاد ملی عربستان سعودی در روزنامه «الریاض» (طی شش سال)، سپس در «الجزیره» (به مدت سه سال دیگر)، و در روزنامه «الیوم» و مجله «الجيل» (وابسته به نهاد جوانان) منتشر کردم که به جنبه‌های اقتصادی می‌پرداختند.

به‌خوبی سردبیران و معاونان و مسئولان اقتصادی این نشریات را به یاد دارم. با بسیاری از نویسندگان سعودی در بررسی تحولات مهم و گذار سریع به ساختارهای اقتصادی، عمرانی، صنعتی، زیرساختی و خدمات عمومی همکاری کردم و شاهد دستاوردهای فراوان در شهر ریاض بودم، شهری که در آن زمان امیرش خادم حرمین شریفین، ملک سلمان بن عبدالعزیز بود. همچنین شاهد رشد و گسترش آن شهر و دیگر شهرهای سعودی چون مکه، مدینه، جده، طائف، دمام، الخبر، عسیر، نجران، جیزان، شهرهای قصیم، بیشه، وادی الدواسر، حائل، تبوک، رفحاء، حفر الباطن، المجمعه و... بودم.

از گسترش افقی به گسترش عمودی

در آن دوران، شاهد گسترش افقی در تمام حوزه‌های اقتصاد عربستان بودیم. کارخانه‌های بزرگ در جُبَیل و ينبع برای تولید کود و مواد پتروشیمی تاسیس شدند. شرکت عظیم «سابک» این کارخانه‌ها را بنا نهاد و اداره کرد. پالایشگاه‌های عظیمی در ریاض، رابغ، ینبع و شرق کشور احداث شد. راه‌ها و بزرگراه‌های اصلی در سراسر عربستان و زیرساخت‌های حیاتی اقتصاد ملی نیز شکل گرفتند.

در این مرحله از گسترش افقی، درآمدهای حاصل از رونق نفتی صرف عمران، راه‌سازی و زیرساخت شد؛ محله‌های جدیدی به‌وجود آمد و مناطق شمالی شهرها توسعه یافت. محله‌هایی چون «العُلیّا»، محله دیپلماتیک، و دانشگاه ملک سعود ظهور یافتند.

پادشاهان عربستان، از موسس کشور، ملک عبدالعزیز، و پس از او ملک سعود، تا ملک سلمان بن عبدالعزیز و ولیعهد کنونی، شاهزاده محمد بن سلمان، با دوراندیشی و چشم‌اندازی روشن، مسیر عبور کشور از گسترش افقی به گسترش عمودی را در چارچوب «چشم‌انداز ۲۰۲۰-۲۰۳۰» ترسیم کردند؛ برنامه‌ای برای رشد سریع در زمینه‌هایی که تاثیر مثبت بر سطح درآمد و معیشت شهروندان دارند.

درباره گسترش افقی، بسیار گفته‌اند. این دوره که پژوهشگران اقتصاد، جامعه و سیاست عرب و سعودی آن را «دوره رونق نفتی» نام نهاده‌اند، دوره‌ای بود که دولت عربستان بخش زیادی از درآمدهای نفتی را صرف عمران و ساخت‌وساز کرد؛ موضوعی که ما کارکنان خارجی در عربستان به‌خوبی لمس می‌کردیم. برای نمونه، ریاض، پایتخت سیاسی کشور، در آن زمان فقط شامل چند محله و خیابان مهم چون «المربع» (که ساختمان‌های وزارت‌خانه‌ها در آن بود)، «الشميسی» (نام‌گرفته از بیمارستان مرکزی شميسی)، خیابان «الخزان» (نسبت‌داده به مخزن آب)، خیابان «الوزير» (نام‌گرفته از وزیر اول کشور)، خیابان «التمیري»، محله «الديره»، محله «القصمان» و محله «العبید» بود.

اما به‌تدریج، شهر رشد کرد. محله‌های جدیدی در شمال و غرب، مانند «العُليّا»، «الورود»، «الدخل المحدود»، «الناصريه» و «السليمانیه» پدید آمدند. دانشگاه ملک سعود در زمینی پهناور کنار منطقه تاریخی «الدرعيه» ساخته شد، با معماری مدرن و تمامی امکانات دانشگاهی.

فرودگاه ملک خالد جایگزین فرودگاه قدیمی نزدیک وزارت نفت شد. محله‌های تازه‌ای در اطراف ریاض شکل گرفتند، مانند «الروضه» (بخش اول، دوم و سوم)، محله «بغلف» که بزرگ‌ترین ورزشگاه کشور یعنی ورزشگاه ملک فهد در آن ساخته شد (ظرفیت بیش از ۸۰ هزار تماشاگر، سرپوشیده و دارای تهویه مطبوع). محله‌های «النسيم» و «النظيم» در امتداد خیابان‌های پهن و راه‌های جدید مانند «شارع الستين» در «الملز» و خیابان‌های «الأربعين»، و کمربندی اطراف شهر.

محله دیپلماتیک و گسترش درعیه

محله دیپلماتیک با نظمی دقیق و طراحی منحصربه‌فرد، ساخته شد و به محلی برای اقامت دیپلمات‌ها و سفارتخانه‌ها با باغ‌ها و فضاهای سبز بدل شد؛ الگویی معماری با هویت عربی-اسلامی و ذوق سعودی.

درعیه نیز توسعه یافت، شهری تاریخی با اهمیت تمدنی و سیاسی ویژه برای عربستان. پروژه‌های مسکن سراسر کشور را دربر گرفت. دولت با کمک بانک‌ها، به‌ویژه بانک مسکن، وام‌های بدون بهره برای ساخت خانه‌هایی مستقل (نه فقط آپارتمان، بلکه ویلاهای زیبا) به شهروندان سعودی اعطا کرد. این خانه‌ها در محله‌هایی مدرن با خدمات زیربنایی کامل (برق، آب، خیابان، فاضلاب) پیش از آغاز ساخت‌وساز ایجاد می‌شدند؛ الگویی از برنامه‌ریزی پیش‌دستانه که مرا شگفت‌زده می‌کرد.

ساختمان‌های بانک مرکزی عربستان (ساما)، بانک الراجحی (از بزرگ‌ترین بانک‌ها) و سایر بانک‌های ملی چون بانک الاهلی، بانک عربی (با مشارکت دولت)، بانک فرانسوی-سعودی، بانک انگلیسی-سعودی، بانک هلندی-سعودی، و بانک سعودی-آمریکایی (سیتی‌بانک) و همچنین بانک‌های اسلامی غیر ربوی مانند بانک ملک فیصل اسلامی و بانک البرکه نیز تاسیس یا توسعه یافتند.

زیرساخت پزشکی و درمانی

بیمارستان تخصصی ملک فیصل با چندین شعبه در سراسر کشور، و بیمارستان چشم‌پزشکی ملک خالد در نزدیکی دانشگاه ملک سعود و درعیه، با پزشکان ممتاز از کشورهای عربی و جهان، برای ارائه درمان رایگان به شهروندان و کارکنان خارجی تاسیس شدند.

بخش بانکی و مالی

خدمات بانکی عالی در سراسر کشور ارائه شد. صرافی‌ها در همه محله‌ها با نرخ‌های به‌روز بورس فعالیت داشتند. عربستان با ساختار بانکی خود وارد نظام مالی جهانی شد، متناسب با تحولات مرحله رونق نفتی پس از ۱۹۷۴.

همه این‌ها در شهرهای دیگر نیز تکرار شد. جاده‌هایی با استانداردهای جهانی، از منطقه شرقی تا مرزهای شمالی با اردن و نیز مسیر ریاض به مکه و طائف، در دل کوه‌ها ساخته شد. عربستان همچون یک قاره (۲.۱۵ میلیون کیلومتر مربع)، با شبکه‌ای از بزرگ‌راه‌ها و دستاوردهای عمرانی و خدماتی، به هم متصل شد.

گسترش مکه و مدینه

در مدینه، پروژه‌های توسعه‌ای بزرگ با نظارت مرحوم ملک فهد انجام شد؛ به‌گونه‌ای که مسجدالنبی با مقبره پیامبر و دو خلیفه، ابوبکر و عمر ، سراسر شهر را دربر گرفت.

در مکه، کوه‌ها تراشیده شد، تونل‌ها حفر شد، و مسجدالحرام پذیرای صدها هزار زائر شد. هتل‌های مدرن با چشم‌انداز حرم، فضای سبز، خیابان‌های وسیع و خدمات پیشرفته، چهره این شهر مقدس را دگرگون کرد.

فرودگاه‌های بین‌المللی در هر شهر

در هر شهر، فرودگاه بین‌المللی ساخته شد: ظهران، دمام، قصیم، جوف، حائل، تبوک و دیگر شهرها. پروازهای مداوم داخلی و خارجی، جابه‌جایی را برای تجار و عموم مردم تسهیل کرد. ناوگان هوایی سعودی با استانداردهای ایمنی و خدمات عالی، حلقه ارتباطی با جهان شد.

در کنار این، بنادر مدرن نیز در سال‌های اخیر ساخته شد.

کاهش وابستگی به نفت و مالکیت کامل آرامکو

در این مسیر توسعه، عربستان کوشید تا به‌تدریج وابستگی خود به درآمد نفت را کاهش دهد و گزینه‌های جایگزین ایجاد کند. بااین‌حال، گستردگی پروژه‌ها ایجاب می‌کرد همچنان متکی بر درآمد نفتی باشد. بودجه‌های سالانه افزایش یافت و این افزایش، مستقیما در خدمات عمومی، حقوق کارمندان، تأمین اجتماعی و بیمه سلامت، ازکارافتادگی و مرگ، بازتاب یافت.

پروژه‌های گسترده مسکن و تامین برق و آب (از جمله شیرین‌سازی آب دریا از خلیج فارس و دریای سرخ) در این مسیر اجرا شد و به نتایج چشمگیری انجامید.

تمام این پیشرفت‌ها، از خلیج فارس تا دریای سرخ و از مرزهای یمن تا شام، در سرزمینی پهناور با شبکه‌ای گسترده از خدمات و زیرساخت‌ها گسترش یافت.

در این مسیر، عربستان مالکیت شرکت «آرامکو» را که پیش‌تر در اختیار سه شرکت آمریکایی بود، از سال ۱۹۷۳ آغاز کرد؛ ابتدا ۲۵٪، سپس در ۱۹۷۴ به ۶۰٪، و در ۱۹۸۰ به ۱۰۰٪ رسید. پس از هشت سال، شرکت «نفت عربی سعودی» تاسیس شد تا همه امور نفتی این غول جهانی را بر عهده گیرد.

ترجمه شده از مقاله منتشر شده در المجله