با افزایش دمای هوا در تهران، شاخص تابش اشعه فرابنفش در روزهای پایانی تیرماه به سطح هشدار جهانی رسید؛ وضعیتی که سلامت عمومی شهروندان را تهدید می‌کند و در بسیاری از کشورها به تعطیلی اضطراری شهرها منجر می‌شود. با این حال، دولت چهاردهم از اتخاذ تصمیم‌های پیشگیرانه ازجمله تعطیلی پایتخت خودداری می‌کند.

در دو هفته اخیر، شهر تهران همزمان با اوج‌گیری آلودگی‌های جوی و گرمای بی‌سابقه در معرض تابش شدید پرتو فرابنفش نیز قرار گرفته است. به گزارش منابع رسمی، در بازه زمانی ۱۲ ظهر تا ۴ بعدازظهر، شاخص اشعه فرابنفش در برخی مناطق پایتخت به عدد ۱۱ می‌رسد که مطابق استانداردهای جهانی، خطرناک‌ترین سطح ممکن برای سلامت انسان محسوب می‌شود.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو در این‌باره هشدار داده است: «شاخص پرتو فرابنفش از عواملی مانند ارتفاع از سطح دریا، زاویه تابش خورشید، میزان ابرناکی و سطح آلاینده‌های جوی تاثیر می‌پذیرد. ثبت شاخص ۱۱ در تهران در تیرماه، نشانه‌ای جدی از وضعیت بحرانی زیست‌محیطی در پایتخت است.»

کارشناسان محیط زیست توصیه می‌کنند شهروندان در ساعت‌های اوج تابش، از حضور در فضای باز پرهیز و با استفاده از کرم‌های ضدآفتاب، پوشش مناسب و عینک‌های استاندارد از خود محافظت کنند.

با این حال، شدت گرما و آلودگی در روزهایی از تیرماه به حدی بود که طبق دستورالعمل‌های سازمان مدیریت بحران، می‌توانست دلیل تعطیلی موقت پایتخت باشد. این در حالی است که پیش‌تر دولت سیزدهم در شرایط مشابه دست به چنین اقدامی زده بود.

مرگ خاموش در هوای آلوده

در کنار تابش فرابنفش، تهران همچنان با بحران آلودگی هوا مواجه است. براساس آمارهای رسمی، در سال گذشته بیش از شش هزار نفر از شهروندان تهرانی به دلیل عوارض ناشی از آلودگی هوا جانشان را از دست داده‌اند.

طبق داده‌های سازمان هواشناسی، از آغاز سال جاری تاکنون، تهران به‌طور میانگین هر سه روز یک بار، یک روز آلوده بوده است. سهم سالانه پایتخت تنها شش روز پاک، ۷۵ روز سالم، ۳۹ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، پنج روز ناسالم برای همه گروه‌ها و سه روز با وضعیت بسیار ناسالم و بحرانی بوده است.

یکی از دلایل اصلی افزایش آلودگی در هفته‌های اخیر، ورود ریزگردها و غبار از خارج یا داخل مرزهای کشور عنوان شده است. در حالی که برخی کارشناسان منبع این ریزگردها را کشورهای همسایه می‌دانند، گروهی دیگر بر این باورند که محوطه خشک‌شده تالاب صالحیه در مرز استان قزوین و البرز، به‌دلیل سوءمدیریت منابع آب و زه‌کشی‌های غیراصولی، به کانون گردوغبار داخلی تبدیل شده است.

در همین حال، نگرانی‌هایی نیز درباره ترکیبات سمی موجود در این گردوغبار مطرح شده است. برخی گزارش‌ها از احتمال وجود عناصر خطرناک مانند آرسنیک در هوای تهران حکایت دارد، اما مسئولان سازمان محیط زیست این احتمال را رد کرده‌اند و تنها به این نکته اذعان داشته‌اند که بخشی از غبار معلق در هوای پایتخت منشا صنعتی دارد و حاوی عناصر شیمیایی خطرناک است. با این حال، درباره ترکیبات دقیق آلاینده‌ها و اقدامات پیشگیرانه سخنی نگفته‌اند.

از مازوت‌سوزی تا بنزین آلوده؛ تنفس در کلان‌شهرِ بی‌نفس

اگرچه وزش باد در هفته دوم مرداد، برای چند روزی از غلظت آلاینده‌های هوای تهران کاست، اما کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که عوامل ساختاری مانند مصرف سوخت‌های غیراستاندارد، انسداد مسیرهای طبیعی گردش هوا بر اثر بلندمرتبه‌سازی‌های بی‌ضابطه، و خشک شدن بسترهای آبی در اطراف پایتخت، پیوسته بر شدت و تنوع آلاینده‌ها می‌افزایند.

برای شهروندان تهرانی که پیش‌تر در نیمه دوم سال با معضل مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها و افزایش ذرات معلق در هوا دست‌وپنجه نرم کرده‌اند، اکنون هجوم ریزگردها و ذرات غبار در تابستان نیز به بحران آلودگی افزوده شده است. مدیر شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در اظهار نظری بی‌سابقه گفته است: «مردم باید به این وضعیت عادت کنند، چراکه پدیده گردوغبار در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت.»

در چنین شرایطی، کاهش روزهای پاک در سال‌های اخیر به‌وضوح نگران‌کننده است. طبق آمار رسمی، طی شش سال گذشته، شهروندان تهرانی تنها ۱۴۵ روز هوای پاک داشته‌اند. به‌ باور کارشناسان، ناتوانی دولت‌ها در مهار این بحران، اغلب به دلیل تداخل وظایف و نبود مدیریت یکپارچه است. براساس قوانین موجود، دست‌کم ۲۳ نهاد اجرایی در جمهوری اسلامی وظیفه مقابله با آلودگی هوا را برعهده دارند، اما در عمل، هنگام افزایش آلودگی، هر نهاد مسئولیت را متوجه دیگری می‌داند.

بحران خودروهای فرسوده؛ قانون‌گریزی با هزینه جان مردم

یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید آلودگی هوا تردد خودروهای فرسوده و مصرف سوخت‌های آلوده است. طبق آمار رسمی، شمار خودروهای فرسوده در تهران به بیش از ۲.۹ میلیون دستگاه می‌رسد. بخشی از این وسایل نقلیه متعلق به ناوگان حمل‌ونقل عمومی و دولتی است که مسئولیت خروج آنها از چرخه تردد برعهده نهادهای حاکمیتی است.

به باور برخی کارشناسان، یکی از دلایل اصلی ناکارآمدی قوانین مرتبط با اسقاط خودرو تناقض‌هایی است که پس از اجرای آیین‌نامه مربوط به ماده ۸ قانون هوای پاک (مصوب خرداد ۱۴۰۰) در نظام مقرراتی ایجاد شده است. در این آیین‌نامه، «معاینه فنی» به جای سن خودرو به‌منزله ملاک تشخیص فرسودگی در نظر شده است؛ تغییری که به جای افزایش هزینه تردد خودروهای فرسوده، هزینه اسقاط و خروج آنها از چرخه را بالا برده و درنتیجه انگیزه مالکان برای جایگزینی وسایل نقلیه فرسوده را کاهش داده است.

افزایش قیمت خودرو نیز مزید بر علت شده است، به طوری‌که بسیاری از مالکان خودروهای فرسوده توانایی خرید وسیله جایگزین را ندارند. در این میان، غفلت مدیران شهری و دولتی از وظایف قانونیشان، به استمرار یک بحران بی‌پایان منجر شده است.

تهران در محاصره صنایع آلاینده؛ پایتخت برای نفس کشیدن نیست

یکی از عوامل مهم در افزایش آلودگی هوای تهران، فعالیت دائمی صنایع آلاینده در درون یا حاشیه پایتخت است. کارخانه‌های سیمان، کوره‌پزخانه‌ها، و نیروگاه‌های با سوخت فسیلی، در کنار مصرف گسترده بنزین‌های غیراستاندارد و پدیده وارونگی دما، به‌طور مستقیم در افزایش آلودگی نقش دارند. بسته شدن مسیرهای طبیعی گردش هوا به دلیل گسترش بی‌ضابطه شهری، از جمله بلندمرتبه‌سازی در مناطق حساس، این بحران را تشدید کرده است.

در برخی روزها، به‌ویژه در نیمه دوم سال، تنها اقدام اجرایی دولت برای کاهش آلودگی، تعطیلی موقت این صنایع است. این در حالی است که طبق مصوبات قانونی سال‌های گذشته، صنایع آلاینده باید از سطح شهر خارج و به شهرک‌های صنعتی در مناطق حاشیه‌ای منتقل شوند، اما به‌دلیل هزینه‌بر بودن این جابه‌جایی و نبود اراده اجرایی، این مصوبه تاکنون عملیاتی نشده است.

مجموعه عوامل ذکرشده، دلیل گسترش بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی در میان شهروندان است. پزشکان هشدار می‌دهند که این بیماری‌ها یا به‌طور مستقیم از آلودگی ناشی می‌شوند، یا آلودگی عامل تشدیدکننده در مرگ‌ومیر بیماران زمینه‌ای است. بر پایه استانداردهای جهانی، شاخص آلودگی هوا اگر به ۵۰۰ برسد، در بالاترین سطح خطر قرار دارد. با این حال، در روزهای اخیر شاخص‌های ثبت‌شده در تهران چندین‌بار به این محدوده خطرناک نزدیک شده‌اند.

آمارهای غیرواقعی، مرگ‌های واقعی

در شرایطی که شاخص‌های سه‌گانه آلودگی هوا، تابش اشعه فرابنفش و دمای هوا، هر سه از مرز هشدار عبور کرده‌اند، دولت چهاردهم همچنان از اتخاذ تدابیر اضطراری خودداری می‌کند. تنها توصیه رسمی دولت پرهیز شهروندان از حضور در فضای باز است، در حالی‌که طبق دستورالعمل‌های شرایط اضطراری، دولت باید اقداماتی مانند توزیع ماسک، استقرار تیم‌های امدادی، اطلاع‌رسانی لحظه‌ای را در دستور کار قرار دهد.

بی‌اعتمادی فزاینده مردم به آمارهای اعلامی نیز بر ابعاد بحران افزوده است. خاموشی تابلوهای سنجش آلودگی در برخی نقاط تهران و اختلاف محسوس میان دمای اعلام‌شده از سوی نهادهای رسمی و دمای ثبت‌شده در تلفن‌های همراه، این تردید را دامن زده است که دولت برای جلوگیری از فشار افکار عمومی در حال تعدیل عدد شاخص‌هاست.

در این میان، در حالی که کاهش شدید منابع آب وضعیت سدها را بحرانی کرده است، برخی مدیران دولتی پیشنهاد توقف کاشت درخت و حذف فضاهای سبز شهری را مطرح کرده‌اند. این در حالی است که کارشناسان محیط زیست با هشدار درمورد این رویکرد، اشاره می‌کنند درختان باقی‌مانده پایتخت آخرین سد تنفسی در برابر بحران آلودگی‌اند و حذف آنها تهران را به قتلگاه شهروندان تبدیل خواهد کرد.