اصفهان با برخورداری از آثاری متنوع و ارزشمند متعلق به دوره‌های تاریخی مختلف، یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی ایران است که یادگارهای بسیاری از میراث فرهنگی ایران را در خود جای داده است. از آتشکده‌های کهن ساسانی و پل‌های تاریخی گرفته تا میدان نقش جهان و بازارها و خانه‌های تاریخی که جلوه‌ای از شکوه معماری و فرهنگ ایرانی را به نمایش می‌گذارند.

با این حال این آثار اکنون با تهدیدهای متعددی مواجه‌اند، از جمله فرونشست زمین، مرمت‌های غیراصولی، کمبود بودجه برای نگهداری و حفاظت و همچنین توسعه‌ بی‌رویه‌ شهری و پروژه‌های عمرانی بدون پیوست میراث فرهنگی. این عوامل به تهدیدی جدی برای میراث تاریخی شهر تبدیل شده‌اند؛ به‌ طوری که در یک سال گذشته، بارها درباره‌ تخریب و نابودی لایه‌های تاریخی اصفهان در پی عملیات عمرانی خبرهایی منتشر شده است.

تازه‌ترین این موارد، از بین رفتن لایه‌های تاریخی محوطه‌ «کمر زرین» بر اثر ورود غیرقانونی ماشین‌آلات سنگین شهرداری به این منطقه‌ تاریخی است؛ اتفاقی که در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هم بازتاب گسترده‌ای داشت. پیش‌تر نیز تخریب لایه‌های تاریخی در همین محدوده و همچنین حوالی مسجد عتیق و خیابان چهارباغ، خبرساز شده بود. با این حال، نبود قوانین بازدارنده و فقدان اراده‌ای جدی برای حفاظت از میراث فرهنگی زمینه‌ساز تداوم این تخریب‌ها شده است.

بر اساس گزارش‌های منتشرشده، محوطه‌ تاریخی کمر زرین بدون مجوز و بدون هماهنگی با اداره کل میراث فرهنگی هدف عملیات عمرانی و تخریب شهرداری قرار گرفت؛ اقدامی که به گفته‌ کارشناسان، موجب نابودی لایه‌های باستانی به جا مانده از دوران آل‌بویه، سلجوقی و حتی پیش از اسلام شد.

مهناز شهباز، فعال حوزه میراث فرهنگی، در گفتگو با سایت انتخاب درباره‌ آنچه در محدوده‌ تاریخی کمر زرین رخ داد، گفت که حدود یک ماه پیش در جریان عملیات عمرانی محدوده کمر زرین، برخی شواهد تاریخی از جمله تعدادی سکه متعلق به دوره ایلخانی و صفوی از دل خاک بیرون آمد. در حالی‌ که این کشف ضرورت کاوش‌های باستان‌شناسی دقیق را دوچندان می‌کرد، شهرداری اصفهان نه‌تنها به درخواست پژوهشگاه میراث فرهنگی برای توقف پروژه توجه نکرد، بلکه شبانه و با استفاده از ماشین‌آلات سنگین، از جمله دو دستگاه بیل مکانیکی و حدود ۵۰ کامیون، وارد محوطه شد و لایه‌های تاریخی آن را از بین برد.

اندکی پس از خبرساز شدن این اقدام، مسئولان میراث فرهنگی استان خبر دادند که شهرداری این کار را بدون هماهنگی با آن‌ها انجام داده است و در همان نخستین ساعت‌های شروع عملیات با ورود یگان حفاظت میراث فرهنگی، عملیات متوقف و ماشین‌آلات از محل متواری شدند. با این حال، تصاویر و ویدیوهای ثبت‌شده نشان می‌داد که محوطه تاریخی آسیب جدی دیده است.

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، هم ورود شبانه و مخفیانه ماشین‌آلات سنگین به این محوطه تاریخی را تایید کرد و افزود: «پیش از این بارها به شهرداری هشدار داده شده بود که هرگونه فعالیت عمرانی در محدوده بافت تاریخی باید با نظارت مستقیم باستان‌شناسان و به‌صورت دستی انجام شود. با این حال، شهرداری نه‌تنها بدون مجوز، بلکه به‌صورت شبانه و پنهانی اقدام به خاک‌برداری کرد.»

روزنامه پیام ما روز دوشنبه بیست‌وسوم تیرماه در گفتگو با محسن جاوری و علیرضا جعفری‌زند، دو باستان‌شناس آشنا به محوطه‌های تاریخی و باستانی اصفهان، ابعاد تخریب لایه‌های تاریخی گذر کمر زرین را بررسی کرد. در این گزارش به نقل از محسن جاوری، مسئول پیشین کاوش‌های میدان عتیق، آمده است: «کمر زرین یکی از مهم‌ترین بسترهای تاریخی در شکل‌گیری شهر اصفهان است و این منطقه تنها یک مسیر تاریخی نیست، بلکه لایه‌هایی از دوره‌های ساسانی، دیلمی، سلجوقی و صفوی را در دل خود جای داده است و تخریب چنین لایه‌هایی زنجیره‌ درک ما از تاریخ شهر را پاره می‌کند.»

او با اشاره به همپوشانی تاریخی میدان میر و گذر کمر زرین افزود: «از آتشکده‌های ساسانی گرفته تا ساختارهای شهری صفوی، همه در این محور به‌صورت لایه‌به‌لایه درهم تنیده‌اند. هر عملیات غیرکارشناسانه در این منطقه به معنای حذف بخشی از حافظه‌ تاریخی شهر است.»

این باستان‌شناس اداره کل میراث فرهنگی استان را نیز از مسئولیت مبرا ندانست و گفت که این مجموعه دولتی طی سال‌ها از جایگاه کارشناسی «فاصله» گرفته و با تضعیف منابع انسانی و بی‌برنامگی عملا در برابر پروژه‌های تخریبی ناتوان است.

علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس، پژوهشگر و حقوق‌دان حوزه میراث فرهنگی، نیز با اشاره به اهمیت منطقه کمر زرین در بافت تاریخی اصفهان گفت: «اصفهان بر خلاف شهرهایی مانند ری یا شوش، نه متروک شده و نه جابه‌جا؛ بلکه همواره زنده مانده و روی لایه‌های کهن خود ساخته شده است. در نتیجه، هر نقطه‌ای از بافت تاریخی آن حامل شواهدی از چندین دوره‌ تمدنی است.»

جعفری‌زند همچنین به ضعف قوانین فعلی میراث فرهنگی اشاره کرد و گفت: «قوانین نه بازدارنده‌اند و نه ضمانت اجرایی دارند. وقتی تخریب شبانه با چند نامه اداری خاتمه می‌یابد، طبیعی است که روند تکرار شود.»

با وجود اینکه باستان‌شناسان و کنشگران میراث فرهنگی دولت را در تخریب لایه‌های تاریخی اصفهان مسئول و مقصر می‌دانند، اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان با سلب مسئولیت از خود و توجیه انفعال‌هایش پیوسته توپ را به زمین شهرداری می‌اندازد. به همین ترتیب، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان گفته که اقدام شهرداری در تخریب لایه‌های تاریخی کمر زرین، «تخلف محرز و هدفمند» بوده که «عامدانه و با هدف حذف تاریخ» انجام شده، اما نگفته که برای جلوگیری از این اقدام‌ها چه کارهایی انجام داده است.

این نکته را نیز باید افزود که بخشی از اقدام‌های کنونی شهرداری اصفهان محصول توافق‌ مدیران دوره پیشین میراث فرهنگی با شهرداری است. با این حال، از سخنان کرم‌زاده چنین برمی‌آید که شهرداری متعهد شده بود خاک‌برداری‌ها تنها به صورت دستی و با حضور سه ناظر انجام می‌شود، اما برخلاف این توافق، عوامل شهرداری با بیل مکانیکی وارد محدوده تاریخی شدند.

مرگ تدریجی حافظه تاریخی شهر

این نخستین‌ بار نیست که بافت تاریخی اصفهان به بهانه توسعه شهری مغرضانه هدف تخریب قرار می‌گیرد. پیش‌تر نیز تخلف‌های دیگری در همین محدوده گذر تاریخی کمر زرین ثبت شده بود. این منطقه در نزدیکی مسجد جامع عتیق اصفهان قرار دارد و از نقاط مهم و ارزشمند بافت تاریخی شهر است.

مسجد عتیق همان‌جایی است که طبق نظر پژوهشگران، هسته اولیه شکل‌گیری شهر اصفهان بود. این منطقه یادگارهایی از دوره‌های تاریخی پیش و پس از اسلام دارد. با این حال، حتی مسجد عتیق هم از پروژه‌های عمرانی شهرداری در امان نمانده و خطر تخریب آن را به طور فزاینده‌ای تهدید می‌کند، زیرا شهرداری اصفهان قصد دارد در نزدیکی این اثر تاریخی مترو احداث کند.

در جریان حفاری‌های تونل مترو در این منطقه هم لایه‌های تاریخی زیرورو شد و بسیاری از آن‌ها از بین رفت. پس از ماه‌ها جنجال بر سر عبور مترو از این منطقه نیز سرانجام مسئولان دولتی خبر دادند که با توجه به ثبت جهانی مسجد عتیق، عبور خط مترو از نزدیکی آن باید به تایید یونسکو برسد.

در میانه‌ خرداد ۱۴۰۴ حادثه‌ دیگری هم در بافت تاریخی اصفهان رخ داد که بار تخریب هدفمند لایه‌های تاریخی شهر را پررنگ کرد. این‌ بار گورستان هزارساله آب‌بخشان، یکی از قدیمی‌ترین گورستان‌های شناخته‌شده در اصفهان، هدف حفاری‌های بدون مجوز و فاقد پیوست میراث فرهنگی قرار گرفت و در جریان حفاری برای تعویض کابل‌ برق‌ها در خیابان تاریخی چهارباغ پایین، حدفاصل چهارراه تختی تا میدان شهدا، اشیای تاریخی و بقایای انسانی از عمق یک تا ۱.۵ متری زمین بیرون آمد. این عملیات عمرانی نیز ظاهرا بدون هماهنگی با اداره‌کل میراث فرهنگی انجام شد.

در همان زمان، سید روح‌الله سیدالعسگری، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان، ضمن تایید این حفاری‌ها بدون استعلام از میراث فرهنگی، اعلام کرد که منطقه حفاری‌شده با گورستان آب‌بخشان همپوشانی دارد و اسکلت‌های کشف‌شده با این گورستان تاریخی بی‌ارتباط نیستند. به گفته‌ او، پیمانکار پروژه صرفا با شهرداری هماهنگ کرده بود، در حالی که با توجه به حساسیت تاریخی منطقه، این پروژه می‌بایست با مجوز رسمی میراث فرهنگی اجرا می‌شد.

برخی کنشگران میراث فرهنگی معتقدند تکرار تخریب‌های مشابه تصادفی نیست و بیش از آنکه ناشی از بی‌برنامگی باشد، نشان‌دهنده نوعی پروژه هدفمند برای محو حافظه‌ تاریخی شهر است. پس از اینکه عملیات عمرانی پروژه کمر زرین با دخالت میراث فرهنگی و دادستان اصفهان متوقف شد، خبرگزاری مهر، رسانه وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، در گزارشی میدانی از حضور دادستان در این محوطه تاریخی به نقل از یکی از کسبه محل نوشت: «پروژه کمر زرین چهار سال است که به بهانه کاوش باستان‌شناسی بلاتکلیف مانده. اصلا ما تاریخ نمی‌خواهیم. وقتی نمی‌توانیم راحت از خانه به مغازه‌مان برویم، هویت تاریخی به چه کارمان می‌آید؟»