روحانیون در افغانستان که از سال‌ها پیش در نقش امام یا معلم قرآن کار می‌کنند، در میان مردم این کشور به نام «ملا» شناخته می‌شوند. در دوران حکمرانی شاهان، احزاب و گروه‌های مختلف در افغانستان دست این ملاها از خوان قدرت دور بود و بیشتر به‌عنوان افراد فقیر و منزوی در جامعه شناخته می‌شدند، اما با بازگشت طالبان به قدرت، ملاها نیز از حاشیه به متن آمدند، به طوری که اکنون حتی در استخدام‌ها و دریافت امتیازهای دولتی نیز اولویت با آن‌ها است.
تحقیق شبکه تحلیلگران افغانستان نشان می‌دهد که با گذشت نزدیک به چهار سال از بازگشت طالبان به قدرت، اکنون نقش ملاها در ساختار سیاسی و اداری افغانستان، بیش از هر زمان دیگری پررنگ شده است و ملاها حالا در راس ادارات دولتی، شوراهای علما، وزارتخانه‌ها و حتی صفوف نیروهای امنیتی حضور دارند.
این گزارش همچنین می‌افزاید که جایگاه اجتماعی و وضعیت اقتصادی ملاها نیز به‌میزان چشمگیری بهتر شده و آن‌ها جایگاهشان را به‌عنوان یک قشر بانفوذ و برخوردار از امتیازهای دولتی، تثبیت کرده‌اند.
یکی از شرکت‌کنندگان در این تحقیق می‌گوید: «دیگر نمی‌توان برای امامت مسجد ملا پیدا کرد. همه دنبال مناصب دولتی‌اند. امامت یک مسجد دیگر برایشان سود و ارزشی ندارد.»
در گذشته، درآمد ملاها به زکات پرداختی مردم وابسته بود و اغلب فقیرترین اعضای جامعه به شمار می‌رفتند. البته دولت پیشین افغانستان تلاش کرد از طریق وزارت حج و اوقاف، از ملاهایی که در مساجد به عنوان امام کار می‌کنند فهرستی تهیه کند و به آن‌ها کمک‌هزینه دولتی بدهند تا در حمایت از دولت فعالیت کنند، اما این روند به دلایل نامشخص ناکام ماند و پیشرفتی در آن صورت نگرفت.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
یکی از ملاهای اهل خوست که در سال‌های اخیر زندگی‌اش متحول شده و به امکانات رفاهی دست یافته است، به محققان شبکه تحلیلگران افغانستان گفت: «ما هیچ چیزی نداشتیم، فقط یک گاو و یک بایسکل [دوچرخه] داشتیم. خانه نداشتیم. زکات را هم به شکل گندم و لوبیا می‌گرفتیم، نه نقد.» اما حالا وضعیت برای این روحانی مانند بسیاری دیگر به گونه دیگری رقم خورده است. آنان اکنون وارد عرصه تجارت شده‌اند، فرزندانشان شغل‌های خوب پیدا کرده‌اند و خانواده‌هایی که نسل در نسل ملا بودند و کارشان تعلیم قرآن بود، اکنون صاحب ملک و خودرو و مغازه‌اند.
یکی دیگر از شرکت کنندگان این تحقیق که امام مسجدی در غزنی است، هم گفت: «دو پسرم یک مرکز حواله دارند، خانه و خودرو داریم. من خودم امام مسجدی‌ام که پسرانم ساخته‌اند.»
طالبان و دولتی‌سازی مذهب
تحقیق شبکه تحلیلگران افغانستان نشان می‌دهد که تغییر اصلی در جایگاه ملاها پس از تسلط دوباره طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱ رخ داد و ملاها که پیش‌تر در حاشیه ساختار حکومت بودند، اکنون به حقوق‌بگیر حکومت شده‌اند.
وزارتخانه‌های معارف (آموزش و پرورش) و تحصیلات عالی رژیم طالبان در چهار سال گذشته، برای صدها ملا مدرک تحصیل در مدرسه و دانشگاه صادر کرده‌اند تا در روندی که آن را معادل‌سازی مدرک مدارس مذهبی با مدرک دانشگاهی می‌نامند، امکان استخدام ملاها را در نهادهای دولتی فراهم کنند.
یکی از بزرگان قومی در پکتیا می‌گوید: «ملا وقتی وابسته به مردم بود، خیلی محتاط بود که کسی را ناراحت نکند. حالا که حقوق دولتی می‌گیرد، از هیچ‌کس نمی‌ترسد و حرفش را بی‌پروا می‌زند.»
طالبان هدفمندانه و برنامه‌ریزی‌شده در حال ثبت مساجد، تعیین شرایط برای امامان و پرداخت حقوق ثابت از بودجه دولت‌اند. حتی متن خطبه‌های نماز جمعه را نیز، همان‌طور که منابع محلی می‌گویند، وزارت ارشاد، حج و اوقاف طالبان تهیه و به ملاها ابلاغ می‌کند. از طرفی وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان، هر هفته بر خطبه‌های ائمه مساجد نظارت می‌کنند و در صورتی که امامی برخلاف منافع طالبان حرفی بزند، به‌سرعت اخراج می‌شود.
یکی از ملاها در لوگر با تایید این رویکرد طالبان، گفت: «اگر خطبه‌ای برخلاف خواست دولت بخوانیم، همان روز برکنار می‌شویم.»
نقش اجتماعی ملاها نیز به‌شدت تغییر کرده است. ملاها دیگر فقط واعظ نماز جمعه نیستند، بلکه در جلسات محلی، شوراهای سیاسی و حتی دادخواهی‌های قضایی ایفای نقش می‌کنند. یکی از ملاها در خوست گفت: «در گذشته ملاها فقط قرآن می‌خواندند، حالا تجارت می‌کنند، نظر سیاسی دارند و حتی در اختلافات حقوقی دخالت می‌کنند.»
اینک مشروعیت و تداوم سلطه طالبان هم به‌شدت به حمایت ملاها که در جامعه سنتی و مذهبی افغانستان قشری پرنفوذند، گره خورده است. در گذشته، ملاها قدرتی غیررسمی اما ریشه‌دار در دل جامعه داشتند، اما حالا این قدرت رسمیت یافته و با دولت پیوند خورده است. این پیوند هرچند مقبولیت سنتی ملاها را با خطر مواجه می‌کند، با استفاده از توجیه دینی، می‌تواند برای بسیج مردم در حمایت از رژیم طالبان هم موثر باشد.
