«جشن مهرگان» روز چهارشنبه چهاردهم آذرماه (چهارم دسامبر) در نوزدهمین جلسه کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس در پاراگوئه، به‌عنوان بیست‌وپنجمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس ایران، در پرونده‌ای مشترک با تاجیکستان، ثبت جهانی شد. در این اجلاس «مهارت ساختن و نواختن رباب» هم به‌عنوان بیست‌وششمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس ایران در پرونده‌ای مشترک با کشورهای افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان، به ثبت رسید.

در اجلاس اخیر کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، در پرونده ثبت جهانی نوروز نیز بازبینی و مغولستان به‌عنوان سیزدهمین کشور برگزارکننده آیین نوروز، به این پرونده ملحق شد.

جشن مهرگان، نماد مهر و همبستگی ملی

مهرگان در کنار نوروز و جشن سده یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان با پیشینه‌ای چندین هزار ساله است که در مهر و دوستی ریشه دارد. این جشن به‌طور سنتی در روز شانزدهم ماه مهر از تقویم ایرانی و برای پاسداشت ایزد مهر (میترا) و آغاز فصل سرما برگزار می‌شود.

مهرگان از دوران پیش از زرتشت، یعنی زمانی که آیین مهرپرستی (میتراییسم) رواج داشت، بر پا می‌شد. در این آیین، مهر نماد پیمان، دوستی و روشنایی بود. این جشن بعدها در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز به‌عنوان رویدادی مهم باقی ماند. برگزاری مهرگان در ایران باستان برای گرامیداشت پیروزی فریدون بر ضحاک نیز ذکر شده و این روایت در شاهنامه فردوسی نیز آمده است.

مراسم مهرگان شامل بخش‌های مختلفی است که برخی از آن‌ها همچنان در جوامع زرتشتی مناطق مختلف ایران برگزار می‌شوند؛ از جمله چیدن سفره مهرگان، روشن کردن آتش، پوشیدن لباس رنگارنگ، آیین شکرگزاری و پذیرایی.

پرونده ثبت جهانی جشن مهرگان در فهرست میراث ناملموس یونسکو طی دو مرحله و در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۱ به کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس برای ثبت جهانی پیشنهاد شد، اما هر دو بار به‌ علت ایرادهایی که در ارائه آن وجود داشت، برگشت خورد.

مهم‌ترین ایراد کارشناسان یونسکو به این پرونده، تفاوت در نحوه برگزاری و اهمیت آن در دو کشور تاجیکستان و ایران بود. به‌ اعتقاد آن‌ها، این جشن در تاجیکستان مفصل‌تر از ایران برگزار می‌شود.

در حال حاضر، به‌دلیل ستیز جمهوری اسلامی با آیین‌های ملی و باستانی ایران، برگزاری این جشن در بسیاری از مناطق ایران به فراموشی سپرده شده و به جوامعی از زرتشتیان در استان‌های یزد، کرمان، فارس و نقاط محدودی از استان‌های شمالی محدود است. در مقابل، برگزاری آن در تاجیکستان به‌ دلیل رویکرد فرهنگی دولت این کشور، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. به همین دلیل برای کارشناسان یونسکو در پرونده ثبت جهانی جشن مهرگان درباره خاستگاه اصلی این جشن ابهام‌هایی به وجود آمد و در نهایت این پرونده به‌طور مشترک بین ایران و تاجیکستان ثبت جهانی شد.

جشن مهرگان به‌طور سنتی از شانزدهم مهرماه آغاز می‌شود و تا اوایل آبان (اعتدال پاییزی) ادامه دارد.

مهارت ساختن و نواختن رباب

پرونده «مهارت ساختن و نواختن رباب» نیز در نشست روز چهارشنبه کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در پاراگوئه،  بررسی و به نام ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان ثبت جهانی شد.

رباب یک ساز زهی و از قدیمی‌ترین آلات موسیقی در آسیای مرکزی، جنوبی و جنوب غربی است که با چوب خشک توت ساخته می‌شود.

رباب در آیین‌های کهن از جشن و عروسی گرفته تا دعاهای آیینی و خاکسپاری کاربرد داشت. در دوران معاصر نیز این ساز پیشرو در اجراهای ارکسترال و موسیقی معاصر، از جمله در گروه‌های چندملیتی استفاده می‌شود و نوازندگان و استادان رباب نیز در جوامع محلی و هنری از احترام ویژه‌ای برخوردارند.

ساخت ساز رباب در واقع یک مهارت سنتی است که اغلب به شکل خانوادگی و نسل به نسل منتقل می‌شود. رباب و آداب و رسوم آن در شرق ایران، به ویژه در میان جوامع افغان، بلوچ، سیستانی، خراسانی، نقش‌بندی، چشتی، قادری و سهروردیه یک مولفه فرهنگی مهم است.

شاعران پارسی‌گوی از جمله فردوسی، مولانا، حافظ و نظامی گنجوی هم بارها در اشعارشان به ساز رباب و تاثیرش اشاره کرده‌ و آن را منادی عشق، وصل و عرفان دانسته‌اند. در نقاشی‌های سبک مینیاتور نیز این ساز بسیار به تصویر کشیده شده است.

میراث ناملموس ایران

جشن مهرگان و هنر ساختن و نواختن رباب بیست‌وپنجمین و بیست‌وششمین میراث ناملموس ایران بودند که در یونسکو به ثبت جهانی رسیدند.

نخستین میراث ناملموس ایران که به ثبت جهانی رسید، آیین نوروز بود که سال ۱۳۸۸ در پرونده‌ای مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان ثبت شد. طی نشست‌های بعدی کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس، پنج کشور افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان نیز به این پرونده افزوده شدند و روز چهارشنبه نام مغولستان هم به‌عنوان سیزدهمین کشور برگزارکننده آیین نوروز در پرونده جهانی آن ثبت شد.

پرونده ثبت نوروز بزرگ‌ترین پرونده میراث ناملموس از نظر تعداد کشورهای عضو است.

افزون بر نوروز، چندین پرونده دیگر میراث ناملموس ایران هم به‌طور مشترک با کشورهای دیگر ثبت جهانی شده‌اند. از آن جمله فرهنگ پخت نان لواش به‌طور مشترک با ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان است.

پرونده ثبت جهانی مهارت ساختن و نواختن کمانچه بین ایران و جمهوری آذربایجان مشترک بود و نگارگری نیز میراث مشترک ایران، جمهوری آذربایجان و ازبکستان شناخته و آیین زیارت تادئوس هم به‌عنوان میراث مشترک ایران و ارمنستان ثبت جهانی شد. جشن سده هم میراث مشترک ایران و تاجیکستان بود. هنر تذهیب در پرونده‌ای مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان به ثبت رسید و آیین معنوی افطار نیز به‌عنوان میراث ناملموس مشترک بین ایران و کشورهای جمهوری آذربایجان، ترکیه و ازبکستان معرفی شد.

هنر ساختن و نواختن عود در پرونده‌ای مشترک با سوریه و سوزن‌دوزی به سبک ترکمنی در پرونده مشترک با جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه و ازبکستان ثبت جهانی شده‌اند.

ردیف‌های موسیقی سنتی ایران، آیین ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، تعزیه، مهارت قالی‌بافی کاشان، مهارت فرش‌بافی فارس، موسیقی بخشی‌های خراسان، دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس، نقالی، مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال، چوگان، هنر ساختن و نواختن دوتار خراسان، هنر سنتی خوشنویسی نیز به‌صورت انفرادی به نام ایران و به‌عنوان میراث ناملموس در یونسکو ثبت جهانی شده‌اند.

میراث فرهنگی ناملموس به مجموعه‌ای از سنت‌ها، آیین‌ها، مهارت‌ها و تجربیاتی اطلاق می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند و در هویت فرهنگی جوامع تاثیر می‌گذارند. برخلاف میراث مادی که به آثار ملموس مانند ساختمان‌ها و آثار هنری اطلاق می‌شود، میراث ناملموس به ابعاد غیرمادی فرهنگ‌ها مانند زبان، موسیقی، رقص، هنرهای دستی، آیین‌های دینی و اجتماعی و مهارت‌های سنتی مربوط می‌شود.

در سال ۲۰۰۳، یونسکو کنوانسیونی برای حفاظت از این نوع میراث به تصویب رساند. هدف از این کنوانسیون، حفظ و ترویج این میراث‌ و جلوگیری از فراموشی آن‌ها به‌ویژه در دنیای مدرن بود. میراث ناملموس می‌تواند انواع آیین‌ها و جشن‌ها، موسیقی، رقص و هنرهای نمایشی، دانش‌ها و مهارت‌های سنتی و زبان‌ها و ادبیات شفاهی باشد. ثبت جهانی این آثار زمینه حفاظت، پاسداشت و ترویج میراث ناملموس را فراهم می‌کند و تنوع فرهنگی در سراسر جهان را گسترش می‌دهد.