_{«این مقاله نخستین بار در ایندیپندنت عربی منتشر شده است.»}

منبع اصلی سرگرمی و تفریح اجدادمان در زمان‌های پیش از اینترنت، تلویزیون یا رادیو، اسطوره‌ها و افسانه‌ها بودند. جذاب‌ترین این داستان‌های عامیانه آن‌هایی‌اند که اشاره‌ای به [موجودات] فراطبیعی در آن‌ها هست، به‌ویژه آن‌هایی که به ارواح و اشباح مربوط‌اند و آن‌ها را به اسم «جن» می‌شناسیم.

«جن» در فرهنگ عامه عمانی، به مکان‌های جغرافیایی خاص ربط دارد. افسانه‌هایی درباره «دره جنی» وجود دارد که مردان می‌ترسند به آن پا بگذارند و درباره «شهر جنی» که گفته می‌شود موجودات مرموزی در آن زندگی می‌کنند.  

یکی از این شهرهای پر از داستان‌های جنی بهلا است که در قلب صحرای عمان قرار دارد و با مسقط، پایتخت این کشور، بیش از ۱۰۰ کیلومتری فاصله دارد. این شهر از بزرگ‌ترین شهرهای استان داخلیه و همچنین از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های انسانی در سلطان‌نشین خلیج فارس است.

موجودات فراطبیعی

بهلا واحه‌ای بی‌همتا و جذاب است که در محاصره درختان نخل قرار دارد و در اطراف چشم‌انداز آن خانه‌های متروکه آجر گلی پراکنده است. اما شایعات فراوان درمورد حضور جن، موجودات فراطبیعی که با انسان و فرشته فرق دارند و در کنار انسان زندگی می‌کنند و افسانه‌هایی درمورد کفتارهای شترخوار و اشباحی که انسان را به الاغ تبدیل می‌کنند، بسیاری از مردم عمان را برآن داشت تا بهلا را «شهر جن» بنامند. بنابراین، [این شهر] به منطقه‌ای دورافتاده تبدیل شده که مردم بومی به‌ندرت به آن سر می‌زنند.

پایگاه میراث یونسکو

قلعه بهلا در سال ۱۹۸۷ جزو میراث جهانی یونسکو طبقه‌بندی شد و نخستین بنای عمانی است که به این فهرست افزوده شده است. این منطقه فهرست‌شده کل واحه بهلا، ازجمله دیوار بهلا و تمام بناهای شاخص و ابنیه تاریخی، باستان‌شناسی و فرهنگی موجود در آن، از ملموس تا غیرملموس را دربرمی‌گیرد. به گفته حامد الربانی، راهنمای محلی تور، «داخل قلعه بهلا که قدمت آن به قرون وسطی می‌رسد و در پایگاه میراث جهانی ثبت شده است، باور داریم که جن مخلوق خدا است، برای همین بیگانه نیستند.»

یکی از داستان‌هایی که درمورد بهلا می‌گویند این است که نیروهای فراطبیعی دیواری به طول ۱۲ کیلومتر اطراف شهر ساختند تا آن را در برابر مهاجمان مصون بدارد. این راهنمای ۵۵ ساله تور در گفت‌وگو با ایندیپندنت عربی افزود: «افسانه‌ای می‌گوید دو خواهر بین جن‌ها هست. یکی از آن‌ها دیوار را ساخت و دیگری سیستم آبیاری قدیمی برای محصولات کشاورزی درست کرد.»

تفکر جن در فرهنگ عرب حضوری چشمگیر دارد. اما کمتر جایی است که به اندازه مهلا به جن‌ها ربط داشته باشد. این راهنمای تور تعریف می‌کند پیرزنی هرشب می‌شنید که کسی گاوش را می‌دوشد. اما هروقت که می‌رفت ببیند کسی را آنجا نمی‌یافت. حامد ادامه داد: «صدای جن را می‌توانید بشنوید اما هیچ‌وقت [خودش را] نمی‌بینید، چون ذهن قادر به درک این ایده نیست.»

ترس از بدنامی

بعد از نماز ظهر در بازار قدیمی بهلا سکوت می‌شود، برخی از ساکنان با نگرانی درباره موضوع جن، که شهر به آن معروف است حرف می‌زنند و می‌ترسند که این موضوع وجهه شهر را مخدوش کند. اما محمد هاشمی، ۷۰ ساله ساکن بهلا، می‌گوید در طول عمرش تحت‌تاثیر اعتقادات به جن بوده و در کودکی درباره کفتارهایی که شعله پرت می‌کنند شنیده که اطراف این بیابان دنبال شتر می‌گردند تا آن‌ها را ببلعند.

او به خبرگزاری فرانسه گفت: «به ما هشدار داده‌اند که به‌دلیل این جادو بعد از غروب آفتاب از خانه بیرون نرویم.»

در اعماق شبه‌جزیره عربستان

دکتر علی علومی، استادیار تاریخ دانشگاه لویولا مریمونت در لس‌آنجلس، توضیح می‌دهد: «سنت‌های شفاهی و متون قدیمی نشان می‌دهد داستان‌های جن در دورترین مناطق شبه‌جزیره عربستان رواج دارد. عمان و یمن که در جنوبی‌ترین نقطه این شبه‌جزیره واقع شده‌اند، هم در جایگاه سرزمین‌های باستانی اهمیت تاریخی دارند و هم به نام سرزمین‌های جن مشهورند.»

او ادامه می‌دهد: «در بهلا داستان شعله‌ها و آتش‌های خیالی، طوفان‌های اعجاب‌آور جابجاشونده بیابانی و بناهایی هست که به دست موجودات فراطبیعی ساخته شده‌اند.»

انزوای جغرافیایی این منطقه که در محاصره بیابان و کوه‌های هاجر واقع است به رواج این داستان‌ها کمک کرد. دکتر علومی اشاره می‌کند که «حضور جن در جاهایی مانند بهلا منبعی ارزشمند برای شناخت تاریخ و فرهنگ شبه‌جزیره عربستان است. این‌ها داستان‌های مردمی است که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کردند، با جوامع دیگر ارتباط کمی داشته و از دنیای طبیعی اطرافشان آگاهی عمیقی داشتند.»

شک فزاینده   

باوجود افسانه‌های زیادی که درباره جن در این واحه وجود دارد، نسلی از عمانی‌های جوان‌تر وجود چنین چیزی را باور ندارند، ازجمله مازن الخاطری، ۲۴ ساله که این افسانه‌ها را «داستان‌هایی»‌ می‌داند «که اجداد ما درگذشته روایت کرده‌اند. از درست یا غلط بودن آن‌ها اطلاع نداریم».

با این حال، حسن، ۳۰ ساله، معتقد است این شایعات درباره این واحه همچنان به قوت خود باقی است. شایع است که «اینجا شهر جن است و این موجودات در آن از آزادی بیشتری برخوردارند».

تاریخ بهلا

واحه بهلا در استان داخلیه در سلطان‌نشین عمان قرار دارد. این نام باستانی به ناحیه‌ای اطلاق می‌شود که از جنوب کوه‌های غرب بهلا تا ایزکی ادامه دارد. وادی بهلا در غرب با این واحه هم‌مرز است، اما کوه‌ها تقریبا از همه طرف آن را احاطه کرده‌اند. جویبارها به این دره می‌ریزند و موقعیت آن کمک کرده که پلی بین مناطق مجاور باشد، به‌ویژه با توجه به نزدیکی‌اش به محوطه‌های فرهنگی باستانی در استان ایبری عمان.

محوطه‌های باستان‌شناسی

این واحه به‌دلیل نزدیکی به محوطه‌های باستانی متعدد، مانند آن‌هایی که در بیسیا در سواحل وادی بهلا پیدا شده که کاوش‌ها وجود ساختارهای دفاعی مدور از جنس سنگ را آشکار کرد، اهمیت دارد. [این واحهه] همچنین در نزدیکی سالوت واقع است که یکی از معروف‌ترین مکان‌های تاریخ باستان عمان محسوب می‌شود.

باید گفت این کاوش‌ها که وزارت میراث و فرهنگ این سلطان‌نشین در قلعه بهلا در سال‌های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۷ انجام داد به یافته‌های مهمی شامل کشف سکونتگاه‌های مختلف رسید. تندیس سفالی شکسته‌ای از یک شوالیه اسب‌سوار پیدا شد که نفوذ دوران سلسله ساسانی، و یک شی‌ء تاریخی از جنس استاتیت را نشان می‌دهد. افزون بر این، یک کوزه سفالی بزرگ برای نگهداری خرما یا جمع‌آوری عسل و چند قطعه سفال بومی و چینی چین نیز کشف شد.  

بررسی طوبی علی و سلین آصف