در برخی از استان‌های افغانستان، فرماندهان طالبان برای تامین مخارج سربازانشان به فروش گذرنامه در بازار سیاه روی آورده‌اند. قیمت رسمی صدور گذرنامه در افغانستان شش هزار و ۵۰ افغانی (۶۵.۸ دلار) است؛ اما اکنون شماری از مردم مجبورند برای خرید گذرنامه از فرماندهان طالبان به بازار سیاه مراجعه کنند و بابت هر گذرنامه مبلغ هنگفتی از ۴۰ تا ۶۰ هزار افغانی (معادل ۴۳۰ تا ۶۴۵ دلار) بپردازند.

نیروهای طالبان علاوه بر اینکه گذرنامه را در بازار سیاه و به مبلغی بسیار گران می‌فروشند، در صدور گذرنامه برای اقوام و افراد مشخص نیز تبعیض‌ها و تعصب‌هایی اعمال می‌کنند و کسانی که با دولت پیشین افغانستان کار کرده‌اند، هنگام مراجعه برای دریافت گذرنامه، با تحقیر، توهین و حتی بازداشت مواجه می‌شوند.

یک منبع مطلع به شرط فاش نشدن نامش، به ایندیپندنت فارسی گفت که دولت طالبان با کمبود شدید بودجه مواجه‌ است و نمی‌تواند به همه فرماندهان، پاسگاه‌های نظامی، واحدهای محلی و جنگجویانی که پس از سال‌ها جنگ توقع پول دارند، رسیدگی کند. به باور این منبع، به همین دلیل، فروش هفتگی پنج تا ۱۰ گذرنامه در بازار سیاه می‌تواند بخشی از نیازمندی‌های سربازان این گروه را تامین کند. این منبع تصریح کرد: «در بسیاری از استان‌ها، فرماندهان طالبان که مسئولیت گروه‌های نظامی پنج تا ۲۰ نفری را دارند و در پاسگاه‌ها کار می‌کنند، اجازه دارند هر هفته پنج گذرنامه در بازار سیاه بفروشند و باید با پول حاصل از فروش گذرنامه مخارج افراد تحت امر خود را تامین کنند.»

به نقل از این منبع، استاندار و فرمانده‌هان امنیتی طالبان در شهرها، برخی فرماندهانی را که در کار فروش گذرنامه در بازار سیاه‌اند، برمی‌گزینند و در نامه‌هایی ویژه‌ برای آنان مشخص می‌کنند که چه زمان با اداره گذرنامه هماهنگ باشد. فرماندهان طالبان گذرنامه‌ها را در بازار سیاه از ۴۰ هزار افغانی تا ۶۰ هزار افغانی می‌فروشند؛ در حالی نرخ رسمی یک جلد گذرنامه در افغانستان شش‌هزار و ۵۰ افغانی است.

مردی که با نام مستعار جواد صحبت می‌کند، می‌گوید دو ماه است که می‌خواهد در مزارشریف برای خود و خانواده‌اش گذرنامه بگیرد اما هنوز موفق نشده است. طالبان در ماه اکتبر، پس از آغاز صدور گذرنامه در کابل و سپس در سایر شهرهای افغانستان، برای متقاضیان گذرنامه شروط مشخصی گذاشتند. یکی از مهم‌ترین شرایط این بود که اولویت با بیمارانی است که برای معالجه به خارج از افغانستان سفر می‌کنند. به همین دلیل، مسئولان اداره صحت عامه (بهداشت) طالبان باید افراد متقاضی گذرنامه را که برای درمان به خارج از افغانستان می‌روند، تایید می‌کردند.

منابع مطلع می‌گویند که مسئولان اداره بهداشت طالبان به همین بهانه پول‌های هنگفتی جمع‌ کرده‌اند؛ چون این اداره است که باید نامه‌ تایید افراد به عنوان بیمار را صادر کند. این روند اکنون در بسیاری از استان‌ها متوقف شده؛ چون صدور گذرنامه به دلیل ناتوانی طالبان در چاپ نسخه‌های جدید محدود است و سهمیه باقیمانده به فرماندهان طالبان اختصاص یافته تا آن‌ها را برای تامین مخارجشان در بازار سیاه به مبلغ بالا بفروشند.

جواد که هنوز اصرار دارد برای خود و اعضای خانواده‌اش گذرنامه بگیرد، از مسئول اداره گذرنامه طالبان در مزارشریف جواب بسیار ناخوشایندی گرفته است: «تو با دولت سابق کار کردی و اکنون تلاش داری از افغانستان فرار کنی؛ به همین دلیل مستحق دریافت گذرنامه نیستی.» جواد می‌گوید که همسرش بیمار است و در این مورد مدارک بیمارستانی کافی دارد.

۲۹ ژانویه، مردی که ۱۰ سال قبل، مدتی محافظ نیروهای آمریکایی بود، هنگام مراجعه برای دریافت گذرنامه در شهر نیلی مرکز دایکندی، بازداشت شد. مسئولان محلی طالبان خبر دادند که او به دلیل همکاری با آمریکایی‌ها بازداشت شده است.

در هفدهم اوت ۲۰۲۱، دو روز پس از تسلط طالبان بر افغانستان، ملا هیبت‌الله آخوندزاده، رهبر این گروه، با صدور فرمان عفو عمومی اعلام کرد تمام کارکنان دولت پیشین افغانستان از جمله مترجم‌ها و همکاران نیروهای خارجی، در امان‌اند و از هیچ‌کس انتقام گرفته نمی‌شود. یکی از بستگان فرد بازداشت‌شده به ایندیپندنت فارسی گفت: «نام او حبیب است و در سال ۱۳۹۰، مدتی به عنوان محافظ با نیروهای آمریکایی کار کرد و در ماه‌های اخیر، تلاش داشت با خانواده‌اش به یکی از کشورهای خارجی پناه ببرد و از آنجا به آمریکا درخواست پناهندگی دهد. او هنگامی که برای دریافت گذرنامه مراجعه کرد، شناسایی و بازداشت شد.»

روز سه‌شنبه، ۱۹ بهمن، جلیل رونق، خبرنگار افغان، به نقل از ساکنان شهرستان حصه اول بهسود، گزارش داد که مسئولان اداره گذرنامه طالبان به آنان گفته‌اند نخست شمشیر علی‌پور، فرمانده نظامی هزاره، را به طالبان تحویل دهند، بعد برای دریافت گذرنامه مراجعه کنند.

هرچند پس از مسلط شدن طالبان بر افغانستان، بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای منطقه از جمله هند، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان، ترکیه، چین و روسیه، صدور ویزا برای افغان‌ها را متوقف کرده‌اند، مردم همچنان داشتن گذرنامه را برای یافتن یک راه برای خروج از افغانستان ضروری می‌دانند. فروش گذرنامه در بازار سیاه به مبلغ هنگفت در حالی است که منابع درآمدی بسیاری مردم از بین رفته و بسیاری از خانواده‌ها با پس‌انداز و ذخیره چندسال قبلشان زندگی می‌کنند و دست بسیاری از افراد نیازمند از جمله بیماران که برای معالجه به پاکستان یا ایران می‌روند، از گذرنامه کوتاه شده است.

به دلیل کمبود شدید تجهیزات بهداشتی از جمله دارو در بیمارستان‌های افغانستان و همچنین فرار متخصصان و پزشکان شناخته‌شده به کشورهای منطقه، بسیاری از افرادی که به بیماری‌های جدی مبتلا می‌شوند، برای معالجه به پاکستان یا ایران می‌روند. در سال‌های گذشته، هند هم از جمله کشورهایی بود که روزانه صدها افغان با پروازهای تجاری برای معالجه به آن کشور می‌رفتند؛ اما پس از سلطه طالبان بر افغانستان، دولت هند صدور ویزا برای افغان‌ها را متوقف کرد و پروازهای تجاری میان کابل و دهلی هم لغو شد. فعلا تنها ایران و پاکستان به افغان‌ها ویزا می‌دهند که آن‌هم برای همه قابل‌دسترس نیست.

به نظر می‌رسد نخستین پیامد دشوار شدن دسترسی به گذرنامه در افغانستان افزایش اقدام مردم برای خروج غیرقانونی از طریق مرزهای زمینی به ایران و پاکستان باشد. با وجودی که اینک در افغانستان فصل سرما و برف و باران است، روزانه شمار زیادی از افراد تلاش می‌کنند از راه‌های غیرقانونی خود را به ایران برسانند. بخشی از این افراد، کسانی‌اند که بارها برای گرفتن گذرنامه و ویزا تلاش کرده‌اند اما با سرخوردگی و ناامیدی، راه سفر زمینی و پرخطر را در پیش گرفته‌اند.