قدرت‌نمایی تسلیحاتی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در روزهای اخیر به اوج خود رسیده است. به گفته کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، ممکن است با یک اشتباه «استراتژیک»، آتش جنگ در منطقه شعله‌ور شود.

در حالیکه نیروی دریایی جمهوری آذربایجان از روز دوشنبه ۱۸ مهر در دریای خزر اقدام به برگزاری رزمایشی سه روزه کرده است، جمهوری اسلامی ایران نیز از امروز سه شنبه ۱۹ مهر در حال برگزاری رزمایش مشترک ارتش و سپاه با عنوان «مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰» است.

وزارت دفاع جمهوری آذربایجان هدف رزمایش اخیر را مانور حفاظت و دفاع از زیرساخت‌های انرژی در آب‌های منطقه‌ای متعلق به جمهوری آذربایجان عنوان کرده است. قادر رحیم زاده فرمانده قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم‌ نیز هدف از برگزاری رزمایش مدافعان آسمان ولایت را ارتقای آمادگی رزمی یگان‌ها، ایجاد بازدارندگی، ارزیابی سامانه‌های بومی پدافند هوایی برای مقابله با تهدیدات متنوع و دفاع از مراکز حساس و حیاتی عنوان کرده است.

 روز سه شنبه ۱۳ مهر نیز ترکیه و جمهوری آذربایجان به مدت سه روز مانوری نظامی با نام «برادری خدشه ناپذیر ۲۰۲۱» در نخجوان برگزار کردند.

احتمالا این رزمایش پاسخی به مانور نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با عنوان «فاتحان خیبر» بود که در تاریخ ۹ مهر برگزار شده بود.

رزمایشی که با واکنش تند الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان مواجه شد.

ماه گذشته نیز ترکیه و جمهوری آذربایجان به همراه پاکستان رزمایش مشترک نظامی در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان برگزار کردند.

به این ترتیب در کمتر از یک ماه شاهد برگزاری چندین رزمایش از سوی دو کشور بودیم.

به نظر می رسد که برپایی این رزمایش‌ها معادلات ژئوپلیتیک و ژئو‌استراتژیک منطقه را تحت تاثیر قرار دهد. با افزایش تنش میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در آینده شاهد محکم‌تر شدن اتحادهای قدیمی یا شکل‌گیری اتحادهای جدید و در مجموع امنیتی‌تر شدن فضای منطقه خواهیم بود.

بازداشت رانندگان ایرانی در مسیر ترانزیت کالا میان ایران و جمهوری آذربایجان در منطقه قره‌باغ کوهستانی و اخذ عوارض عبور از کامیون‌های تردد کننده میان ایران و ارمنستان تنها جرقه‌ای بود بر آغاز تنشی بزرگتر میان ایران و جمهوری آذربایجان.

اما سوال اینجاست که کشور کوچکی مانند جمهوری آذربایجان با پشتوانه حمایت کدام کشورها مقابل جمهوری اسلامی ایران ایستاده است؟

جمهوری آذربایجان در جریان جنگ ۴۴ روزه سال گذشته با ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ، از حمایت کامل ترکیه برخوردار بود.

حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان به دلیل روابط نزدیک زبانی، قومی و فرهنگی دو کشور است.

فارغ از این اشتراکات فرهنگی، تلاش ترکیه برای نفوذ در منطقه قفقاز و حوزه دریای خزر یکی دیگر از دلایل نزدیکی دو کشور است.

تامین انرژی یکی از دغدغه های ترکیه است. از سوی دیگر آذربایجان، نیز وابستگی زیادی به صادرات نفت و گاز دارد. ۶۰ درصد بودجه این کشور از این محل تامین می‌شود.

ترکیه از سال گذشته فعالیت‌های اکتشافی برای نفت و گاز در آب‌های مورد مناقشه در شرق مدیترانه را ازسرگرفت. مساله‌ای که با واکنش یونان و قبرس مواجه شد. با توجه به اینکه اتحادیه اروپا هم نسبت به انتقال کشتی‌های حفاری ترکیه به این منطقه واکنش نشان داد، به نظر می‌رسد که این راه تامین انرژی برای ترکیه پرهزینه است.

آذربایجان و ترکیه اوایل مهر ماه ۱۴۰۰ نیز یک قرارداد ۳ ساله جدید فروش گاز امضا کردند‌.

تغییر مرزها درمنطقه قفقاز که جمهوری اسلامی ایران نسبت به آن هشدار داده است، مساله دیگری است که بی ارتباط با تلاش ترکیه برای تامین منافع اقتصادی خود نیست.

حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران پیش از سفری که روز چهارشنبه ۱۴ مهر ماه به مسکو داشت گفت که از روسیه انتظار داریم نسبت به تغییر مرزها در منطقه حساس باشد.

بر اساس توافق آتش‌بسی که سال گذشته و در جریان جنگ قره باغ میان ارمنستان و آذربایجان بسته شد، ارمنستان باید کریدوری (دالان زنگه زور) را در بخش جنوبی خاک خود که نزدیک به مرز ایران است برای اتصال آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان اختصاص دهد. به این ترتیب ترکیه از طریق نخجوان به قفقاز و آسیای میانه متصل می‌شود. از طرفی جمهوری آذربایجان نیز از طریق ترکیه به اروپا وصل می‌شود.

این اقدامات ترکیه باعث واکنش‌های مقام‌های جمهوری اسلامی شده است. ذوالنوری عضو کمیسیون امنیت مجلس ایران گفته آذربایجان و ترکیه و هر کشور دیگری که بخواهد منافع جمهوری اسلامی ایران را تهدید کند، از ایران سیلی محکمی خواهد خورد.

اشاره ذوالنوری به کشور دیگر، اسرائیل است. 

در واقع جمهوری اسلامی ایران دلیل اصلی تحرکات اخیر جمهوری آذربایجان را بیشتر از جانب اسرائیل می‌داند تا ترکیه.

این مساله را می‌توان در واکنش‌های تند رهبر جمهوری اسلامی و مقام‌های ارشد دولتی و نظامی ایران در هفته‌های اخیر مشاهده کرد.

علی خامنه ای روز یک‌شنبه ۱۱ مهر در یک سخنرانی راه‌حل تنش‌های اخیر را «جلوگیری از دخالت ارتش‌های بیگانه» دانسته است. رهبر جمهوری اسلامی همچنین گفته «همه بدانند که اگر کسی برای برادران خود چاه بکَند، اول خودش در چاه می‌افتد.»

مقام‌های جمهوری اسلامی معتقدند که جمهوری آذربایجان، اسرائیل را به نزدیکی مرزهای ایران آورده است.

الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان اتهام مطرح شده را رد کرده و آن را «بی اساس» دانسته و از مقام‌های ایران خواسته بگویند که نیروهای اسرائیلی دقیقاً در کدام منطقه هستند.

 علی‌اف همچنین گفته، اینکه با ما به چه کشوری ارتباط برقرار می‌کنیم و در چه سطحی این کار را انجام می‌دهیم به خودمان مربوط است.

در حالی جمهوری اسلامی از حضور اسراییل در مرزهای خود گلایه می‌کند که سالهاست در مرز سوریه و اسرائیل نیرو مستقر کرده است. روز گذشته نیز نفتالی بنت، نخست‌وزیر اسرائیل، هشدار داد که ایران می‌خواهد ارتشی در نزدیکی مرزهای اسرائیل و منطقه بلندی‌های جولان برپا کند.

قدمت روابط اسرائیل و آذربایجان به بیش از سه دهه برمی‌گردد و مساله جدیدی نیست. اسرائیل تأمین‌کننده اصلی جنگ‌افزار برای جمهوری آذربایجان است و اسرائیل نیز یکی از مشتری‌های مهم نفت جمهوری آذربایجان است. در جنگ قره باغ نیز اسرائیل از جمهوری آذربایجان حمایت تسلیحاتی کرد.

در روزهای اخیر نیز یک مقام اسرائیلی از قصد باکو برای خرید سامانه‌های پدافند موشکی «اَرو-۳» از اسرائیل خبر داد. سامانه‌های «ارو-۳» طراحی و تولید مشترک آمریکا و اسرائیل است.

در واقع تنش‌های اخیر بین ایران و جمهوری آذربایجان به نوعی نشانگر نگاه راهبردی متفاوت آنها به روابط با کشورهایی مانند ترکیه و اسرائیل است. تهران و باکو به سوی تنش بیشتر با یکدیگر پیش رفته‌اند. تنشی که هیچ‌یک هنوز اراده‌ای برای کنترل و مدیریت آن نشان نداده‌اند و حتی این روزها در حال چنگ و دندان نشان دادن بیشتر به یکدیگر هستند.