می‌گویند اعتیاد درد بی‌درمان است. سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر را نزدیک ۳ میلیون نفرتخمین زده است. او همچنین تعداد مراکز ترک اعتیاد کشور را 10 هزار مرکز اعلام کرده که در میانشان 1200 تا 1300 ”مرکز اقامتی ترک اعتیاد“ یا کمپ ترک وجود دارد. این یگانه آمار مراکز مجاز ترک اعتیاد است. بنا به گفتۀ مسئولان سازمان بهزیستی، تعداد مراکز غیرقانونی ترک اعتیاد در برخی استان‌ها دو تا سه برابر مراکز مجاز است.
فرستادن معتاد به کمپ یکی از روش‌های معمول ترک اعتیاد در ایران است. دورۀ نگهداری مراجعه‌کنندگان 21 روز است و در این دوره، قرار است وابستگی فیزیکی معتاد به مواد با سم‌زدایی از بین برود و پس از آن، اعتیاد فرد با مشاوره‌های روان‌پزشکی و تغییر سبک زندگی درمان شود.
از نیمۀ دوم دهۀ هفتاد تلاش‌های پراکنده‌ای برای ایجاد مراکز و کمپ‌های ترک معتادان با الگوبرداری از روش معتادان گمنام (NA) آغاز شد. تقریباً از دهۀ هشتاد این کمپها در ایران فراگیر شدند؛ کمپ‌هایی که وعده میدادند با روش‌های درمان غیردارویی و برنامۀ مشارکتی بهبود گروهی به معتاد کمک میکنند دوران سخت ترک اعتیاد را در کنار همتایان خود بگذراند. مجوز این کمپها هم منوط به حضور پزشک، روانشناس و مشاور خانواده است. در ظاهر همه‌چیز درست است و خانواده می‌تواند با خیال راحت فرزند خود را به این مراکز تحویل دهد، هم خود برای مدتی نفسی بکشد و هم فرد آسیب‌دیده دوباره به زندگی و جامعه برگردد.
اما به‌راستی در این مراکز چه می‌گذرد؟ چهار نمونه از مطالعۀ میدانی 35 کمپ در پنج استان کشور را مرور کنیم.
مرکز ترک اعتیادی در غرب اصفهان
مردی درشت‌هیکل با سبیلی انبوه زیر تابلوی نقاشی بزرگی از حضرت علی پشت میز تکیه داده، در حال شمردن پول کوتاه و منقطع به سؤال‌ها پاسخ می‌دهد: ”دوره‌ها 21 روزه است. اگر پول بیشتر بدهید مریض تخت داره، اگر نه کف اتاق باید بخوابه. “مادر با نگرانی از وضعیت غذا و بهداشت می‌پرسد. ”خانوم، اگه می‌خواهید زیاد بپرسید، ببرید بچه تون را. ما حوصله نداریم“. و همچنان به شمارش پول ادامه می‌دهد. مادر می‌خواهد بداند چه زمانی می‌تواند دکتر و مشاور را ملاقات کند که سه مرد میانسال وسط بحث می‌پرند: ”ایشون خودشون بچه هاشون درگیر اعتیاد بودن، خودشون سوخته دلاند و حال سوخته‌ها را می‌فهمند. شما بچه‌ات را بذار و برو. مولا علی اینجا پشت بچه‌هاست“. مادر خانواده با نگرانی، ولی از سر اجبار، فرزندش را به آنجا می‌سپارد. هر روز با تلفن سراغ دکتر و مشاور و روانشناس را می‌گیرد و هر روز به بهانه‌ای او را سر می‌دوانند. پس از ده روز، در دیدار با فرزندش متوجه می‌شود که فقط پنج دقیقه با یک دکتر عمومی ملاقات داشته و عمدتاً داروهایی به او داده اند که تا 20 ساعت در روز میخوابد.
مرکز اعتیادی در شمال تهران
این کمپ مدعی اجرای فنون پیشرفته و امکانات ویژه برای مشتری‌هایی با بودجۀ ویژه است. اینجا هم با عکس حضرت علی و تسبیح و مجاب کردن خانواده مواجه هستیم. تبلیغاتچی ها در این مرکز نیز دور مسئولان کمپ می‌چرخند و آنها را تأیید میکنند و به خانواده دلگرمی می‌دهند. خانواده ای که باید چند برابر کمپ‌های دیگر هزینۀ خدمات بدهد، باز به دکتر و روانشناس دسترسی ندارد. بیمار در طول مدت بستری کلاً سرگردان است و در انتظار پایان دوره در کنار دیگر بیماران وقت میگذراند.
جادۀ قدیم کرج
«خانوم، من سلامتی‌ام را از مولا دارم. خودم سال‌ها درگیر مواد بودم. الان ورزشکار حرفه‌ای بدن‌سازی‌ام. بچه‌ات را به ما بسپار و برو».
بعد از اتمام دورۀ اول، خانواده بچۀ خود را در حالی تحویل می‌گیرند که ارتباطش با دنیای اطراف به حداقل رسیده است. گویا در یکی از روزهای بی‌قراری اش ده ساعت او را به درخت بسته‌اند و در روز دیگر با مشت و لگد به بیضه‌هایش کوبیدهاند. متهم به آزار و اذیت می‌گوید 15 سال مواد فروش و مصرف‌کننده بوده، ولی روزی مولا به کمکش آمده و رها شده است. با خنده‌ای کج می‌گوید: ”سود تو ترک مواده، نه موادفروشی“.
کمپی پر از مهربانی در تبریز
کمپی شلوغ. می‌گویند خانم مشاور مهربانی دارد که برای خانواده‌ها وقت می‌گذارد. اما گویا برای همۀ خانواده‌ها فقط یک نسخه دارد. در اینجا هم خبری از درمان اصولی نیست، جز تکرار اینکه مولا کمک میکند. دلالان مسئولان همه‌جا هستند و مراقب که خانواده‌ها با هم حرف نزنند. در اتاقی کسی در حال دعوا با یکی از مسئولان کمپ می‌گوید: ”تریاکی تحویل دادیم، شیشه‌ای تحویل گرفتیم“.
ترک مواد، پرسودتر از فروش مواد
بنا به آمار رسمی، نرخ موفقیت مراکز مجاز ترک اعتیاد فقط 10 تا 15 درصد است. آمار کسانی که ”بلافاصله“ پس از پایان دورۀ ترک مصرف را شروع میکنند 80 درصد است و 20 درصد باقیمانده تا 6 ماه بعد به مواد برمی‌گردند.
متوسط تعداد مراجعه به کمپ‌های ترک اعتیاد برای فردی با دورۀ 20 سالۀ اعتیاد، 40 تا 45 بار است و اغلب معتادان مشتری‌های ثابت این مراکزند. به این ترتیب، گردش مالی مراکز ترک اعتیاد سالانه 5 تا 6 هزار میلیارد تومان است. گردش مالی این مراکز در میانۀ دهۀ 80 حدود 400 میلیارد تومان بود. میانگین سود خالص دوره‌های ترک اعتیاد هم 75 درصد است. شاید میانگین سود 5 هزار میلیارد تومانی ترک مواد در مقابل سود 80 هزار میلیارد تومانی خرید و فروش مواد مخدر در ایران کم باشد، ولی با احتساب مخاطرات جانی، مالی و حیثیتی درمی‌یابیم که حرف موادفروش سابق و کمپ‌دار فعلی درست است: سود ترک مواد بیشتر از مواد فروشی است.
پانوشت: روایت بازدید از کمپها، بخشی از «حواشی» تحقیقی دانشگاهی است که سال 1395
انجام و روایت های شفاهی آن توسط نویسنده و گروه تحقیق ضبط و به آنها استناد شده است.
